[ Strona główna PIBWL » Polska broń pancerna » samochody pancerne » wz.34 ]   [ Artyleria ]   [ Steel Panthers ]   [ co nowego ]   [ Linki ]
	© Michał Derela, 1998	Aktualizacja: 14/18. 5. 2014

Samochód pancerny wz. 34

---

Historia Użycie bojowe Wersje i uzbrojenie Konstrukcja Malowanie Dane Modele - dodatkowe: Galeria I Galeria II

Samochód z nowszym kadłubem, uzbrojony w działko w jarzmie prostokątnym

W 1924 roku polska armia zakupiła we Francji ponad 135 półgąsienicowych podwozi typu Citroën-Kegresse B2 10CV z mechanizmem gąsienicowym Kegresse P4T. Zdecydowano skarosować 90 z nich jako samochody pancerne, na wzór konstrukcji francuskich. Pancerne nadwozia dla nich zostały opracowane i były produkowane w Polsce - głównym projektantem był inż. Robert Gabeau, kształt był podobny do francuskich projektów półąsienicowych samochodów pancernych. Dwa pierwsze prototypy zbudowano w 1925 roku i przyjęto na uzbrojenie jako samochód pancerny wz. 28. Były one montowane w Centralnych Warsztatach Samochodowych (CWS), pierwsze samochody seryjne ukończono w 1927 r. Do 1930 roku zbudowano wszystkie 90 pojazdów, z dwoma głównymi odmianami nadwozia pancernego.

Kiedy samochody pancerne wz.28 weszły do służby, okazało się jednak, że napęd półgąsienicowy nie spełnił wszystkich oczekiwań. Prędkość maksymalna była niska (do ok. 30 km/h), mechanizm gąsienicowy wymagał bardziej skomplikowanej obsługi, a własności w jeździe terenowej nie były na tyle dobre, żeby zrekompensować wymienione niedostatki. Również trwałość gumowych gąsienic była niska. Z tych powodów 21 listopada 1933 r., na wniosek władz wojskowych, rozpoczęto w Biurze Konstrukcyjnym Broni Pancernych Wojskowego Instytutu Badań Inżynierii prace nad przebudową samochodów wz.28 na napęd w pełni kołowy.

Projekt przebudowy opracowany został przez nowo utworzone Biuro Badań Technicznych Broni Pancernych w początkach 1934 roku. Prototyp o numerze rejestracyjnym 5423 przebudowano w warsztatach 3. Batalionu Czołgów i Samochodów Pancernych w Warszawie. Testy prototypu, prowadzone od 30 marca do lipca 1934 r., wypadły pomyślnie. Samochód wprawdzie w terenie spisywał się nieco gorzej, niż wz.28, lecz znacznie lepiej od niego radził sobie na drogach. Do 1 września 1934 r. przebudowano w 3. Batalionie kolejne 11 samochodów. Zlecono następnie przebudowę dalszych samochodów, standaryzowanych 4 czerwca 1935 r. przez ministra spraw wojskowych jako wzór 34 (wz. 34). Czasami samochody te były nadal potocznie określane nazwą Citroën.

Do 1938 roku do standardu wz.34 zostało przebudowanych prawdopodobnie 87 samochodów wz.28 (spotykana liczba "około 90" samochodów jest prawdopodobnie nieścisła - istnieją relacje o 3-4 nieprzebudowanych samochodach)^{[notka 1]}. Przebudowa była dokonywana sukcesywnie w warsztatach jednostek pancernych na podstawie dokumentacji dostarczonej przez BBT BP. Samochody wz.34 powstały w kilku różniących się wersjach, w zależności od wersji samochodu użytego do przebudowy oraz użytych podzespołów. Poszczególne samochody mogły też różnić się szczegółami.

Wersje i uzbrojenie:

Poszczególne serie samochodów wz.34 różniły się silnikiem i układem napędowym oraz podzespołami mechanicznymi. Wyróżniano pod tym względem trzy wersje: wz.34, wz.34-I i wz.34-II. Należy podkreślić, że te szczegółowe oznaczenia dotyczą jedynie części mechanicznej i na ogół nie są podawane (a ich używanie może wręcz powodować zamieszanie).

Samochody pancerne wz.34 z nowszym typem kadłuba z CWBrPanc w Modlinie, czerwiec 1936 (jarzmo broni wymontowane).

W wersji bazowej wz. 34 pozostawiono oryginalny silnik ze skrzynią biegów Citroën o mocy 20 KM, a tylny most został zaadaptowany z używanej w Polsce włoskiej lekkiej 1-tonowej ciężarówki FIAT 614 (mosty były sprowadzane z Włoch). Wersja wz. 34-I otrzymała nowy 23-konny silnik Polski FIAT 108 ze skrzynią biegów i tylny most również FIAT 614. Ostatnia wersja wz. 34-II, zbudowana w największej ilości, miała ulepszony silnik Polski FIAT 108-III o mocy 25 KM i tylny most z nowszej 1,2-tonowej ciężarówki Polski FIAT-618, ponadto m.in. hamulce hydrauliczne i ulepszoną instalację elektryczną (nie jest jasne, czy tych ostatnich ulepszeń nie wprowadzono już w serii wz.34-I). Przebudowane samochody tej serii testowano jesienią 1937 roku. Powstały 24 samochody wz.34-I, 36 wz.34-II, a reszta (27?) wersji wz.34^[1].
    Silniki FIAT-108 pochodziły z produkowanego w Polsce na licencji małego samochodu osobowego Polski FIAT 508, również tylne mosty Polski FIAT 618 produkowano w Polsce. Na przedniej osi samochody wszystkich wersji otrzymały standardowe ogumienie pneumatyczne zamiast gumowych masywów lub opon balonowych, dodano też błotniki. Według J. Magnuskiego część wcześniejszych samochodów została do końca 1938 r. przebudowana do najnowszego standardu mechanicznego (można przypuszczać, że liczba 36 samochodów wz.34-II obejmuje już ich liczbę ostateczną, ewentualnie powstało ich kilka więcej)^{[notka 2]}. Z informacji o stanie dywizjonów pancernych podawanych w publikacjach wynika, że we wrześniu 1939 r. było przynajmniej 57 samochodów wz.34-II, jednakże prawdopodobnie obejmuje to łącznie wersje I i II .

Najbardziej widoczną różnicą były dwie wersje nadwozia pancernego, przejętego z samochodu wz.28.
      Późna wersja, lepiej znana, miała wąski kadłub (szerokości 1,01 m) z płaskimi bocznymi ścianami i pochyłą tylną ścianą z drzwiami. Tylna ściana zakrywała całą ramę. Wieża była minimalnie szersza od kadłuba, a przed nią i za nią były bardzo krótkie odcinki dachu. Ścianka przed kierowcą miała tylko jedno okno, co stanowi wyraźny element identyfikacji tej wersji.

Wcześniejsza wersja nadwozia miała pionową tylną ścianę z drzwiami, a przedział załogi był poszerzony w formie dwóch wystających na boki sponsonów nad tylnymi kołami. Przez to, przednie drzwi z lewej strony były łamane. W ścianie przed kierowcą znajdowały się dwa okna, zakrywane klapami. Rama była dłuższa od nadwozia i wystawała z tyłu, tworząc krótki stopień. Wersja ta różniła się istotnie proporcjami od nowszego wariantu – wieża była cofnięta w stosunku do przedziału bojowego i tylnej osi, a dach przed nią był nieco dłuższy. Na dachu przed wieżą znajdował się wygięty kątownik chroniący łożysko wieży przed pociskami. Również inne były boczne fartuchy pancerne podwozia. Istniały co najmniej dwa warianty tej wersji różniące się przodem nadwozia: starszy miał bardziej tępy przód, ewidentnie dłuższy, a przednia część maski była w nim nieruchoma, natomiast nowszy miał krótki przód o ostrych liniach, z otwieraną całą pokrywą maski, jak w nowszej wersji nadwozia.

Wczesna wersja nadwozia jest słabiej znana, chociaż stanowiła większość pojazdów. Niestety, poszczególne modele samochodów wz.34 i różnice między nimi nie zostały jak dotąd dogłębnie przeanalizowane w publikacjach. Zapewne nie istnieją oficjalne rysunki ani sylwetkowe zdjęcia samochodów ze starszym nadwoziem, w przeciwieństwie do spopularyzowanych w oficjalnych źródłach samochodów z pochyłą tylną ścianą. Trudno to jednoznacznie stwierdzić na zdjęciach, lecz samochody ze starszym nadwoziem mogły mieć różne rozstawy osi (największa część była wykonana w standardzie wz.34-II, z rozstawem osi 2,4 m, lecz część mogła mieć rozstaw osi 2,57 m podawany w instrukcji dla standardu wz.34 i wz.34-I). Dodatkowo sprawę utrudniają różnice w długości nosa kadłuba. Warto zauważyć, że samochody wz.34 ze starszym nadwoziem ewidentnie mają przednią oś przesuniętą do przodu w stosunku do oryginalnych samochodów wz.28, o czym brak jest mowy w publikacjach. Biorąc pod uwagę, że także rama samochodów wz.34 wydaje się wystawać do tyłu w mniejszym stopniu, niż w samochodach wz.28, można przypuszczać, że całe nadwozie wczesnej wersji mogło zostać przesunięte nieco do tyłu względem ramy, na wzór samochodów wz.28/wz.34 z nowszym nadwoziem. W konsekwencji, brak jest w publikacjach wiarygodnych planów samochodów o wczesnym nadwoziu (zwłaszcza dotyczy to monografii Wydawnictwa Militaria nr 318 z 2009 r.^{[notka 3]}). Rysunek po prawej stronie (A. Jońcy, nieco poprawiony przez nas) stanowi dobre przybliżenie proporcji obu wersji.

Według J. Magnuskiego, tylko 16 najnowszych samochodów wz.28 (a za nimi wz.34) miało nadwozie z pochyloną ścianą tylną, z czego 9 miało działka (pierwotne numery: 5294, 5449, 5572, 5573, 5579, 5580, 5584, 5586, 5589, 5591, 5594, 5596, 5599, 5628-30)^[1]. Przedwojenne zdjęcia samochodów wz.34 z nowym nadwoziem wydają się mimo to częstsze, niż z wczesnym nadwoziem. To, że wersja z wczesnym nadwoziem stanowiła większość samochodów, pośrednio potwierdzają jednak zdjęcia z pobojowisk – znane są zdjęcia co najmniej 30 samochodów z wczesnym nadwoziem (być może kilku więcej) i 11-12 z nowym nadwoziem. Żadne zdjęcia nie potwierdzają natomiast istnienia wersji z wąskim nadwoziem i pionową tylną ścianą, rysowanej w niektórych publikacjach. Znane zdjęcia również nie wskazują jednoznacznie na istnienie wersji z nowym nadwoziem i krótszym rozstawem osi^{[notka 3]}.

Samochód pancerny wz.34 z nowym kadłubem i działkiem 37mm podczas ćwiczeń. Samochód ma początkowy wariant okrągłego jarzma działka. Jasny dysk z pionową belką to ćwiczebne oznaczenie dowódcy pierwszego plutonu.

Czasami samochody bywają podpisywane w publikacjach jako "wz.34-II" (z pionową lub skośną tylną ścianą, zależnie od publikacji). W przypadku zdjęć samochodów z konkretnych batalionów może to być zgodne z prawdą, ale ogólne łączenie wersji nadwozia z konkretnym oznaczeniem odnoszącym się do części mechanicznej jest wysoce wątpliwe ^{[notka 4]}. W oryginalnej instrukcji wojskowej do różnic nadwozia nie przywiązano żadnej wagi, jako nie wpływających na obsługę, a w każdym razie nie powiązano ich z konkretnymi modelami ("różnice w grubości i kształcie opancerzenia" między "niektórymi" samochodami określono jako "niewielkie" i sprowadzono je do obecności pomostów z blachy wystających spod pancerza z tyłu i różnic w okienkach przed kierowcą). Standard wz.34-II wydaje się typowy dla samochodów ze starszym kadłubem, lecz niewątpliwie nie wszystkie samochody z wczesnym kadłubem były wykonane w tym standardzie mechanicznym. Jest jednak prawdopodobne, że wszystkie samochody z pochyłą tylną ścianą były wykonane w standardzie wz.34 (lub wz.34-I), biorąc zwłaszcza pod uwagę ich niewielką liczbę i większy rozstaw osi.

Samochody wz.34 różniły się wreszcie uzbrojeniem. Tak jak samochody wz.28, ? (około 30) samochodów wz.34 było uzbrojonych w krótkolufowe działko 37 mm wz.18 Puteaux (L/21)  z zapasem amunicji 96 - 100 nabojów (według instrukcji "około 100"). Reszta uzbrojona była w jeden karabin maszynowy 7,92mm wz.25 (Hotchkiss) z zapasem 2000 nabojów. Obie bronie były osadzone w jarzmie jednego z dwóch typów: starszym, prostokątnym, kardanowym, lub nowszym, uniwersalnym, kulistym. Skrzynki z amunicją do km-u lub półki na naboje do działka były umieszczone na ścianach wewnątrz.
    Działko 37mm wz.18 (SA-18) było bronią z okresu I wojny światowej, przeznaczoną głównie do niszczenia gniazd broni maszynowej. Wskutek małej prędkości początkowej pocisków i słabej przebijalności, jedynie w małym stopniu nadawało się do walki z pojazdami pancernymi, lecz na bliskie odległości mogło być skuteczne przeciw czołgom lekkim i samochodom pancernym. Samochody z działkiem mieli zazwyczaj dowódcy szwadronów i plutonów.

Samochód pancerny wz.34 był podstawowym typem samochodu pancernego w polskich oddziałach od połowy lat trzydziestych. Przed wojną używano ich do szkolenia w batalionach pancernych, które były dużymi jednostkami czasu pokoju, z mieszanym uzbrojeniem, a na wypadek wojny miały mobilizować mniejsze pododdziały. W samochody te były wyposażone pod koniec lat 30. następujące bataliony pancerne: 1. w Poznaniu (9 samochodów), 4. w Brześciu (9), 5. w Krakowie (9), 6. we Lwowie (17), 7. w Grodnie (25), 8. w Bydgoszczy (9) i 12. w Łucku (9) (trzy pojazdy w 11. Batalionie w CWBrPanc w Modlinie były prawdopodobnie wciąż samochodami wz.28)^{[notka 1]}.

Samochody pancerne wz.34 z 5. Batalionu Pancernego na defiladzie w Krakowie, 21 maja 1939.

Podczas mobilizacji w 1939 roku, wymienione bataliony pancerne wystawiły 11 szwadronów samochodów pancernych dla dywizjonów pancernych, przydzielonych do Brygad Kawalerii (BK), w tym 10 uzbrojonych w samochody pancerne wz.34. Każdy szwadron miał siedem samochodów pancernych (dwa plutony i wóz dowódcy), a ósmy samochód miał dowódca dywizjonu. W samochody wz.34 wyposażone były dywizjony pancerne o numerach 21, 31, 32, 33, 51, 61, 62, 71, 81 i 91 (jedynie 11. Dywizjon był wyposażony w samochody wz.29). Stąd, 80 samochodów tego typu zostało użyte podczas kampanii w regularnych pododdziałach. Wszystkie dywizjony oprócz 51., 81. i 91. miały samochody wz.34-II (być może także wz.34-I). Dywizjony nr 51 i zapewne 81, mobilizowane przez 5. Batalion Pancerny z Krakowa i 8. z Bydgoszczy, miały samochody z nowszym kadłubem, lecz nie wiadomo, czy wyłącznie. Struktura i przydział dywizjonów do poszczególnych BK opisane są na stronie o formacjach, dyslokacja - patrz: mapka (opisane jako: "Armoured Battalion").

W 1939 roku samochody pancerne wz.34 były przestarzałe, a na dodatek wyeksploatowane w szkoleniu. Samochody pancerne przeznaczone były do zadań zwiadu i ubezpieczenia - słabe uzbrojenie i opancerzenie wykluczało używanie ich do celów wsparcia. W rzeczywistości, były one używane do rozpoznania, a także, w braku innego sprzętu pancernego, do działań opóźniających, a nawet wsparcia ataków - ponosząc spore straty. Były one raczej przywiązane do dróg i nie mogły forsować głębszych rzek (po bitwie nad Bzurą, samochody 62. i 71. Dywizjonu musiały zostać zniszczone 16 września, ponieważ nie mogły być wycofane przez Bzurę). Ponadto, wspólną bolączką wszystkich polskich oddziałów motorowych były problemy z zaopatrzeniem w paliwo.

Ich służba nie była tak spektakularna jak większych samochodów wz.29 - ale to samochody wz.34 były "końmi roboczymi" polskich szwadronów samochodów pancernych. Ich załogi z dużym poświęceniem wypełniały zadania bojowe, a samochody wyposażone w działka zniszczyły kilka pojazdów pancernych nieprzyjaciela.

Oto ciekawsze epizody służby samochodów wz. 34:

• 1 września 1939, po południu, w czasie bitwy pod Mokrą, szwadron samochodów pancernych 21. Dywizjonu Pancernego Wołyńskiej BK, razem z plutonem tankietek wsparł kontratak 2. Pułku Strzelców Konnych, przeciw niemieckim czołgom przełamującym polską pozycję i zagrażającym polskiej artylerii (2.dak) na polanie Mokra. Pojawienie się polskich pojazdów, wyjeżdżających z lasu, wywołało sporo zamieszania wśród niemieckich czołgistów, na skutek którego niektórzy zaczęli ostrzeliwać własne czołgi. Polski oddział utracił 3 samochody, 1 został uszkodzony, ale niemiecki atak został odparty.

  Zdobyty przez Niemców samochód wz.34 ze starszym kadłubem - dobrze widoczna sylwetka.

  Wrak samochodu wz.34 z nowszym kadłubem i działkiem, prawdopodobnie z 51. Dywizjonu Pancernego, na północ od Kielc. Widoczny zbiornik paliwa w komorze silnika.

  Wrak samochodu wz.34 (nowy kadłub i działko - wymontowane).

• 1 i 2 września 1939, 71. Dywizjon Pancerny Wielkopolskiej BK walczył z atakującymi oddziałami Grenzwachtu (straży granicznej) i miejscowymi dywersantami, w okolicy Leszna. 2 września II pluton samochodów pancernych dywizjonu, razem z kompanią III/55 Batalionu Piechoty, w pościgu za nieprzyjacielem przekroczył granicę niemiecką i we wsi Koenigsdorf (Załęcze) zniszczył kilka samochodów wojskowych.
• 3 września wieczorem, w okolicach wsi Słupia, szwadron samochodów pancernych 51. dywizjonu został wysłany na poszukiwanie niemieckiego plutonu samochodów pancernych, który wcześniej dokuczliwie nękał polską piechotę w Słupii. Polski szwadron napotkał Niemców już po zmroku i z zasadzki oświetlił reflektorami. Po wymianie ognia, niemieckie załogi porzuciły wszystkie trzy pojazdy.
• 5 września około godz. 17, pluton samochodów pancernych tego samego 51. dywizjonu, na południe od Kielc, wziął niespodziewanie pod skrzydłowy ostrzał niemieckie wozy bojowe podchodzące tam, unieruchamiając dwa z nich. Wieczorem, oraz 6 i 7 września, dywizjon powstrzymywał elementy 2. Dywizji Lekkiej na północ od Kielc.
• Reszta pojazdów pancernych 51. Dywizjonu została zniszczona w walkach w okolicy Iłży 8 i 9 września, gdzie dywizjon śmiało i skutecznie wspierał polską piechotę, w tym atakując po południu 8 września z zaskoczenia kolumnę niemieckiej piechoty zmotoryzowanej z 3.DLek we wsi Błaziny Górne. Samochody pancerne i tankietki wjechały do wsi, siejąc ogniem z działek i km-ów po stłoczonych tam motocyklach i samochodach, powodując zamieszanie i straty, zwłaszcza w sprzęcie motorowym.
• 7 września szwadron samochodów pancernych 61. Dywizjonu, zabezpieczając skrzydło Kresowej BK, opóźniał posuwanie się niemieckiej 24 DP. Podczas wypadu, pluton samochodów wjechał do wsi Panaszew (koło Poddębic), gdzie znajdowało się miejsce postoju sztabu niemieckiej dywizji. Pomimo początkowego zaskoczenia, szwadron stracił dwa samochody od ognia dział ppanc. 13 września dwa ostatnie samochody tego dywizjonu włączono do 11. Dywizjonu, w składzie którego wzięły udział w boju o Seroczyn (więcej na stronie o samochodzie wz.29).
• 8 września 33. Dywizjon Pancerny, pod naciskiem oddziałów 3. Dywizji Lekkiej, cofał się z Radomia do Puław. Tylna straż dywizjonu - 2 tankietki i 2 samochody pancerne oraz motocykliści, toczyła walki, w których zniszczono za Zwoleniem nieprzyjacielski samochód pancerny, a na przedpolach Puław - 3 dalsze pojazdy, kilka własnych wozów odniosło uszkodzenia. Przez cały dzień dywizjon nękany był nieszkodliwymi atakami samolotów. Ostatnie samochody pancerne - i tankietki 33. Dywizjonu zostały zniszczone w próbach przebicia się polskiego zgrupowania przez Tomaszów Lubelski 18-19 września.
• Oddziałem, który najdłużej zachował samochody pancerne, był szwadron kpt. J. Neymana z 91. Dywizjonu Pancernego mjra A. Śliwińskiego. Z kilku (3?) pozostałych samochodów pancernych oraz zdobytych pojazdów mechanicznych utworzono 23 września w ramach Nowogródzkiej BK "grupę pancerno-zmotoryzowaną". W ciągu następnych dni Brygada kontynuowała marsz w kierunku granicy węgierskiej. Na północ od Sambora sztab Brygady został zaskoczony przez wkraczające oddziały radzieckie, przed wzięciem do niewoli uratowała go interwencja samochodów pancernych. Brygada następnie skierowała się w stronę lasów ciągnących się do Dobromila. Ostatnie samochody musiały zostać zniszczone 27 września, kiedy po ulewnych deszczach polne drogi zamieniły się w gliniaste bajora i samochody utknęły w grząskim jarze w lasach na północny wschód od Bolanowic. Był to ostatni polski oddział pancerny w polu. Większość żołnierzy dywizjonu dostała się do niewoli radzieckiej; oficerowie zostali następnie zamordowani w 1940 r.

Pozostałe kilka samochodów wz.34, które nie zostały zmobilizowane (po jednym w każdym batalionie pancernym), zostały odesłane do Ośrodków Zapasowych Broni Pancernych (OZ). Niektóre z nich zostały użyte w improwizowanych oddziałach.

Ze statystyki przyczyn strat samochodów pancernych (łącznie z 8 samochodami wz.29) wynika, że 55% samochodów stracono na skutek strat bojowych, 35% z przyczyn technicznych (w tym prawdopodobnie także niemożności wycofania), 10% z powodu braku paliwa.

Poza być może kilkoma, które znalazły się w radzieckiej strefie okupacyjnej, wszystkie samochody wz.34 wpadły w ręce Niemców. Większość w nich była w stanie uszkodzonym, przy czym jak wynika ze zdjęć, dewastacja licznych wraków postępowała już po ich porzuceniu. Z fotografii wynika, że kilka samochodów otrzymało duże białe krzyże rozpoznawcze na dotychczasowym kamuflażu i było używanych przez Niemców, lecz wydaje się, że nie były używane przez nich na większą skalę (przede wszystkim znane są zdjęcia plutonu trzech takich wozów). Z prowizorycznie (odręcznie) namalowanych krzyży można jednak wnosić, że nie były używane dłużej - prawdopodobnie tylko doraźnie podczas kampanii w 1939 roku, tym bardziej, że istnieją też zdjęcia porzuconych i zdewastowanych samochodów z krzyżami. Co najmniej jeden samochód przezbrojono w niemiecki karabin maszynowy. Część publikacji sugeruje, że były następnie używane do celów policyjnych w okupowanej Polsce, ale nie jest to potwierdzone źródłami lub znanymi fotografiami. Według niektórych źródeł, kilkanaście samochodów zostało przydzielonych do 203. Batalionu Pancernego stacjonującego w Tomaszowie Mazowieckim i Łodzi, ale ich zły stan sprawił, że wkrótce zaprzestano ich używać ^{[notka 5]}. Autorowi strony nie są znane zdjęcia samochodów niewątpliwie wskazujące na przemalowanie w niemieckie malowanie (szary kolor Panzergrau), a oznaczenia niemieckie na znanych zdjęciach mają postać prowizorycznych krzyży belkowych, używanych w 1939 roku.

Według informacji spotykanych w literaturze, 18 samochodów wz.34 miało zostać przekazanych milicji ustaszy chorwackich w 1941 do celów przeciwpartyzanckich^[1], jednakże inni autorzy podają, że chodziło o tankietki, co jest bardziej prawdopodobne. Żaden z samochodów wzór 34 nie przetrwał do czasów obecnych.

W XXI wieku prywatni kolekcjonerzy zbudowali przynajmniej trzy (mniej lub bardziej wierne) repliki samochodów wz.34 (poczynając od "pancerki Hartmanna").

Więcej zdjęć w galerii samochodów wz. 34 - część I i część II (planowana modernizacja galerii w maju 2014).

Konstrukcja:

Powyżej: przekrój samochodu wz.34 Poniżej: podwozie samochodu wz.34-II od góry (schemat smarowania)

Widok wnętrza zniszczonego w 1939 r. samochodu wz.34 (nowy kadłub). Warto zauważyć zawieszenie resorów w tej wersji na łapach wystających poza ramę.

Podwozie - rama prostokątna. Zawieszenie na resorach półeliptycznych (tył) i ćwierćeliptycznych (przód). Opony: 30x5" (średnica: 815 mm). Z tyłu koła bliźniacze. Na koła tylne można było zamocować specjalne łańcuchy z poprzeczkami, w celu zwiększenia przyczepności na piasku lub śniegu (były one przewożone na tylnych błotnikach, jednakże sądząc po braku na zdjęciach, w 1939 roku ich nie stosowano).

Silniki (dane według instrukcji):
- wz.34: Citroën B-14 - moc 20 KM przy 2100 obr/min; 1477 cm³, średnica cylindra x skok tłoka: 68 x 100 mm
- wz.34-I: Polski FIAT-108 - moc 23 KM przy 3600 obr/min (inne dane: 20 KM przy 3000 obr/min^[3]); 995 cm³, średnica cylindra x skok tłoka: 65 x 75 mm
- wz.34-II: Polski FIAT-108-III (PZInż-117) - moc 25 KM przy 3600 obr/min; 995 cm³, średnica cylindra x skok tłoka: 65 x 75 mm
Wszystkie silniki gaźnikowe, 4-cylindrowe rzędowe, 4-suwowe, dolnozaworowe, chłodzone cieczą.

Przeniesienie napędu i układy:
Sprzęgło jednotarczowe, suche. Skrzynia biegów mechaniczna:
- wz.34: 3 biegi do przodu i 1 do tyłu, z reduktorem (zwolnicą). Przełożenia: I - 2:1, II - 1:1, III - 1:1.5, wsteczny - 2.5:1, reduktor: 4:1. Prędkości maksymalne do przodu na kolejnych biegach: 20,5 / 38,5 / 54,5 km/h; z reduktorem: 4,85 / 9,1 / 12,8 km/h.
- wz.34-I: 4 biegi do przodu i 1 do tyłu, z reduktorem. Prędkości maksymalne do przodu na kolejnych biegach: 14,7 / 24,3 / 37,2 / 55 km/h; z reduktorem: 3,4 / 5,5 / 8,7 / 12,9 km/h.
- wz.34-II: 4 biegi do przodu i 1 do tyłu, z reduktorem. Prędkości maksymalne do przodu na kolejnych biegach: 13,4 / 22,2 / 34(?) / 50 km/h; z reduktorem: 3 / 5 / 8 / 11,8 km/h
Napędzana tylna oś (tylny most z mechanizmem różnicowym).
Hamulec nożny mechaniczny na wał napędowy, ręczny bębnowy na tylne koła (wz.34) lub nożny hydrauliczny na koła tylne i pomocniczy ręczny na wał napędowy (wz.34-II).
Zbiornik paliwa umieszczony pod maską, za silnikiem, pojemności 55 l (wz.34) lub 40 l (wz.34-II).

Według regulaminu, zwolnica (reduktor) umieszczona między podłużnicami ramy, umożliwia "łatwe poruszanie się samochodu po drogach polnych i w terenie suchym wolnym od przeszkód".

Nadwozie z płyt pancernych łączonych za pomocą kątowników i nitów lub śrub. Nadwozie miało drzwi po lewej stronie, otwierające się do tyłu, oraz drzwi w tylnej ścianie, otwierane w lewo. Po prawej stronie nadwozia było umocowane koło zapasowe, po lewej skrzynka narzędziowa. Przed kierowcą znajdowało się jedno okienko, zasłaniane pancerną klapą z czterema szczelinami obserwacyjnymi (nowsze nadwozie) lub dwa okienka (starsze nadwozie). Mniejsze okienka były w lewych drzwiach i prawej ścianie, zasłaniane pancernymi klapkami ze szczelinami obserwacyjnymi - klapka po prawej stronie otwierana była do góry, a klapka po lewej otwierała się do przodu (na jej wewnętrznej powierzchni umieszczone było lusterko wsteczne). Chłodnica osłonięta była pancernymi dwuskrzydłowymi drzwiczkami, otwieranymi za pomocą cięgła z miejsca kierowcy. Pokrywa maski nad silnikiem była otwierana na bok lub zdejmowana. Przedział silnika oddzielony był przegrodą od przedziału załogi. Podłoga przedziału załogi wykonana była z desek położonych poprzecznie na ramie. Niektóre samochody miały zderzak przedni.

Wieża była ośmiokątna, z pochylonymi ściankami. Na dachu znajdował się otwór obserwacyjny i wentylacyjny, zakryty małą sześciokątną kopułką (otwieraną dwudzielnie do przodu i do tyłu). Między ścianami a dachem kopułki była szczelina wentylacyjna. W ścianach bocznych wieży znajdowały się dwa zasłanianie okienka oraz szczeliny obserwacyjne (być może siedem okienek w najwcześniejszej wersji). W przedniej ścianie było umieszczone jarzmo uzbrojenia.

Instalacja elektryczna: jednoprzewodowa 6V (wz.34) lub 12V (wz.34-II).
Pojedynczy ruchomy reflektor-szperacz znajdował się po lewej stronie, przed oknem kierowcy. Stosowane były reflektory co najmniej dwóch rodzajów, różniące się wielkością. Samochód nie był wyposażony w radiostację. Do wydawania komend samochodom w plutonie służyły kolorowe chorągiewki, wystawiane z wewnątrz wieży przez 3 lub 4 tulejki w dachu.
Samochody miały rozrusznik elektryczny, a także korbę rozruchową.

Załoga składała się z dwóch osób: dowódcy (pełniącego funkcję strzelca) i kierowcy. W czasie marszu dowódca siedział na ławeczce przymocowanej do lewej ściany przedziału załogi, w czasie strzelania siedział na pasie podwieszanym do haków w wieży. Niektóre samochody (ze starszym kadłubem) miały dwie ławeczki pod ścianami. Pas przypinany do ścian bocznych służył za oparcie siedzenia kierowcy.

Pancerz: nitowany z walcowanych płyt pancernych, cementowanych powierzchniowo, grubości 6 - 8 mm (pionowe - 8 mm; pochylone - 6 mm). Spód nie był opancerzony (podłoga była z desek). Według regulaminu, opancerzenie chroni załogę przed pociskami zwykłymi kalibru do 8 mm i odłamkami pocisków artylerii na każdą odległość.

Malowanie:

W latach 1936-37 roku wprowadzono standardowy kamuflaż, złożony z nieregularnych plam koloru szaropiaskowego i ciemnobrązowego (sepii) na podłożu oliwkowozielonym (w rzeczywistości był to odcień brązowo-zielony). Plamy były malowane natryskowo, o przebiegu głównie poziomym, nie było ustalonych schematów przebiegu plam. Wnętrze było w kolorze piaskowym, podwozie - oliwkowozielone (lub czarne).

		Samochód pancerny wz.34 w kamuflażu z lat 1937-39 (na tylnych błotnikach rozpięte łańcuchy). Poniżej: samochód wz.34 w kamuflażu "japońskim" - do roku 1936. Rysunki: J. Magnuski, źródło [4] (poprawione przez PIBWL).
	W latach 1932 - 36 używany był starszy schemat kamuflażu (nazywany też kamuflażem "japońskim"). Składał się z bardziej regularnych plam w kolorach: jasny żółtopiaskowy, ciemnozielony i ciemnobrązowy, rozdzielonych cienkimi czarnymi paskami (zobaczcie więcej zdjęć w galerii). Uwaga: według niektórych źródeł, kamuflaż "japoński" składał się z kolorów: żółtego, oliwkowozielonego i szaroniebieskiego (więcej na stronie o tankietkach).

Samochody nie nosiły żadnych znaków przynależności państwowej. Jedynie przed wojną nosiły taktyczne znaki dla celów treningowych - były to przyczepiane dyski (1. pluton), trójkąty (2. pluton) lub kwadraty (3. pluton), w kolorze jasnym niebieskoszarym (według [1]). Czterocyfrowe numery samochodów malowano na przedniej płycie tylko do 1937 roku. Później, tablice rejestracyjne z nowymi numerami przewożono wewnątrz.

Samochody w 1939 roku nie nosiły, zgodnie z regulaminem, żadnych oznaczeń. Znane są mimo to zdjęcia samochodów z nieustalonego dywizjonu z nieoficjalnym godłem jednostki - błyskawicą malowaną po bokach, z tyłu i na przedniej dolnej płycie. Istnieje także zdjęcie samochodu ze znakiem trefla na doczepionej płycie z boku (stary znak taktyczny wzoru francuskiego).

Dane:

Dane pochodzą głównie z instrukcji wojskowej i liczby w drugiej pozycji odnoszą się do wersji wz.34-II. Zapewne wymiary podane dla tej wersji dotyczą samochodów ze starszym typem nadwozia. Niejasne jest, czy wszystkie samochody wersji wz.34 i wz.34-II miały takie wymiary, czy dotyczą one konkretnych zmierzonych samochodów. Wymiary dla wersji wz.34-I podano w instrukcji takie same, jak wz.34.

	wz.34	wz.34-II (jeśli się różni)
Załoga	2
Masa bojowa	ok. 2200 kg (z działkiem) lub 2100 kg (z km-em), maks. 2400 kg z załogą i wyposażeniem
Długość całkowita	3,62	3,75 m
Szerokość	1,91	1,95 m
Wysokość	2,22	2,23 m
Szerokość kadłuba	1,01 m	(więcej)
Rozstaw osi	2,57	2,405 m
Rozstaw kół z przodu:	1,18 m	1,18 m
Rozstaw kół z tyłu:	1,47	1,54 m
Prześwit	250 mm
Maksymalna prędkość po drodze	54 km/h	50 km/h
Zasięg po drodze	250 km	180 km
Moc / masa:	10,5 - 10,9 KM/ton
Głębokość brodu	30 cm
Pokonywanie wzniesień	17.5°	25°
Zużycie paliwa	22-23 l/100 km na szosie, 40 l/100km w terenie
Zbiornik paliwa:	55	40 litrów

Samochód pancerny wz.34 z karabinem maszynowym w nowszym jarzmie kulistym. Nowszy kadłub, ostateczny typ kamuflażu (1937-39).

---

• First To Fight (Wrzesień 1939) (PL1939-007) - "Wz.34" - nowy (2014) polski model wtryskowy samochodu z wczesnym kadłubem, uzbrojonego w km (można zastosować działko). Wybitna jakość i poziom detali, prosta konstrukcja, niska cena. Dobrze wyglądające przybliżenie samochodu wczesnego wariantu, lecz niestety proporcje kadłuba bazują zapewne na dostępnych planach i nie są prawidłowe (zbyt krótki przedział bojowy).
• First To Fight (Wrzesień 1939) (PL1939-009) - "Wz.34-II" - nowy (2014) polski model wtryskowy samochodu z późnym kadłubem, uzbrojonego w działko (można zastosować km). Wybitna jakość, dokładność i poziom detali, prosta konstrukcja, niska cena. Nazwa zestawu (wz.34-II) jest błędna.
• Wild Hogs' Models (WH 72002) - "Wz.34-II" - nowy (2010) niezły polski model żywiczny + metal, późnej wersji samochodu wz.34 (wąski kadłub, pochyła tylna ściana), uzbrojony w działko lub km.
• Wild Hogs' Models (WH 72004) - "Wz.34-I" - nowy (2010) polski model żywiczny + metal samochodu wz.34 z wąskim kadłubem, ale pionową tylną ścianą (brak potwierdzenia istnienia takiej wersji), uzbrojony w działko lub km.
• Wild Hogs' Models (WH 72005) - "Wz.34" - nowy (2010) niezły polski model żywiczny + metal, wczesnej wersji samochodu wz.34 (szeroki kadłub), uzbrojony w działko lub km Hotchkiss lub niemiecki km
• Hobby G (P.03) - od dawna nie produkowany małoseryjny model żywiczny polskiego producenta (jego jedyny model). Na oko - nienajgorszy model późnego samochodu wz.34 (z km). Zobaczcie na stronie On The Way.
• FSF "WZ.34" (WZ05) - żywica. Prymitywny model późnego samochodu wz.34 z działkiem, niemieckiego producenta, nie produkowany już.
• [20mm] SHQ (MT7 lub PT6) - "WZ-34" - stary toporny model ołowiany dla wargamerów.

1/35:

• Certi 3501 - jedyny model tego polskiego producenta, z początku lat 90., później wypuszczany jako AGA 3501, ukazywał się też w ofercie firm TOM Modelbau, Toga (nr 03) i amerykańskiej firmy Encore - samochód z wąskim kadłubem i pochyłą tylną ścianą. Średniej jakości model plastikowy, bez wnętrza, podobno nieco za mały. Możecie zobaczyć go tutaj
• Mirage 35406 - jako "Wz. 34-II" - nowo wypuszczony ponownie (2010) stary model Certi/AGA (przegląd, strona producenta)
• Fun-Model - wakuforma, z początku lat 90. (następnie z dodatkami metalowymi i żywicznymi), zapewne nieosiągalny obecnie.

Przypisy:
1. Liczba "około 90" samochodów wz.34 podawana przez J. Magnuskiego [źródło 1] i przepisującą w dużej mierze jego tekst monografię J. Ledwocha (wyd. Militaria), wymaga najprawdopodobniej korekty do około 87 samochodów, gdyż ze źródła [3] wynika, że 2-3 samochody wz.28 z CWBrPanc i jeden z 4. Batalionu nie zostały przebudowane. J. Magnuski w tabeli przydziałów samochodów wz.34 podaje w CWBrPanc trzy "niezidentyfikowanego typu". Dlatego też podawana tam początkowa liczba samochodów przebudowanych na wersję wz.34 ("około 30") wymaga korekty, o ile liczby samochodów wz.34-I i wz.34-II (24 i 36) są znane.
2. J. Magnuski w książce "Samochody pancerne Wojska Polskiego 1918-1939" (s.132-133) podał w tabelce na połowę 1938 roku stan 87 samochodów wz.34 (czyli wszystkie zbudowane), w tym 44 wz.34-II, a reszta wz.34 (ponadto trzy dalsze nieokreślone, które mogły być samochodami wz.28). Według niego jednak, jako model wz.34-II wykazano w tym zestawieniu odmiany wz.34-I i wz.34-II. Mogłoby to wskazywać, że w tamtym momencie były 24 samochody wz.34-I i 20 wz.34-II, a do końca roku powstały dalsze 16 wz.34-II przez przebudowę samochodów wz.34 (do ogólnej liczby 36). Dalsze dane wskazują, że samochody wz.34-II posiadało w 1939 roku 7 dywizjonów pancernych, co daje 7 x 8 = 56 pojazdów wz.34-II w poddoddziałach bojowych i zapewne kilka dalszych nie zmobilizowanych w dywizjonach (bataliony pancerne według stanu na 1938 rok posiadały po jednym samochodzie nadliczbowym w stosunku do stanów dywizjonów). Sugeruje to, że również ta liczba mogła obejmować też samochody wersji wz.34-I, a ich liczby 24 i 36 (= 60) są ostateczne (a nie początkowe, jak określił je J. Magnuski). W przeciwnym razie pozostałoby jedynie ok. 27 samochodów łącznie typów wz.34 i wz.34-I. Wydaje się, że przebudowa samochodów wz.34-I na II nie miałaby żadnego sensu ekonomicznego, skoro samochody wz.34-I miały fabrycznie nowe, a jedynie nieco starszego typu, silniki i tylne mosty - i dlatego wątpliwe, żeby liczba samochodów wz.34-I się zmniejszyła. Przebudowa samochodów wz.34 mogła być natomiast uzasadniona zużyciem silników Citroen. Kwestię tę być może mogą naświetlić nowe dokumenty.
3. Rysunki modelarskie w monografii J. Ledwocha "Samochody pancerne wz.29/wz.34" (wyd. Militaria, 2009) niestety nie są wiarygodne - fragment dachu przed wieżą wersji z szerokim kadłubem zdecydowanie powinien być dłuższy, niż w wersji z wąskim kadłubem. Błąd ten podaje w wątpliwość całe proporcje kadłuba przedstawionych tam samochodów. Ponadto, zamieszczone są tam rysunki wersji z wąskim kadłubem i pionową tylną ścianą, której istnienia nie potwierdzają żadne znane zdjęcia ani dokumenty (wnioski o jej istnieniu wynikają zapewne z błędnej interpretacji zdjęć), oraz wersji z wąskim kadłubem i krótkim rozstawem osi, co do której brak jest wyraźnego potwierdzenia na zdjęciach.
4. W monografii J. Ledwocha "Samochody pancerne wz.29/wz.34" (wyd. Militaria, 2009) zdjęcia samochodów ze skośnym pancerzem są opisywane jako wz.34-II, a przy jednym z rysunków znajduje się stwierdzenie, że tylny pancerz skośny był "typowy dla wz.34-II". Nie wiadomo, z czego ten wniosek wynika, lecz wydaje się wytworem fantazji bezpodstawny, choćby porównując liczbę samochodów ze skośnym pancerzem (16) i samochodów wz.34-II (36). Widoczny dłuższy rozstaw osi samochodów ze skośnym pancerzem i fakt, że tuż przed wojną posiadał je 5. Batalion Pancerny (który mobilizował 51 dpanc, nie posiadający samochodów wz.34-II) z kolei wskazują, że samochody ze skośnym pancerzem były raczej wykonane w standardzie wz.34 (ew. wz.34-I).
5. Mariusz Skotnicki, ''Niemieckie samochody pancerne 1921-1945'', s. 41

[ Strona główna PIBWL ] [ Polska broń pancerna / samochody pancerne ] [ Oddziały pancerne ] [ Steel Panthers ] [ Linki ]