PIBWL prezentuje:

Lokomotywy polskich pociągów pancernych 1918-1930.

Część I - Część II - Lokomotywa Ti3

	[ Strona główna / Polska broń pancerna / pociągi pancerne ] [ Oddziały pancerne ] [ Steel Panthers ] [ Linki ]
	© Michał Derela, 2001	Poprawiona 10. 01. 2004

---

Lokomotywa pancerna serii G8 pociągu 'Zygmunt Powstaniec'. [źródło 1]

Druga część strony: Lokomotywy polskich pociągów pancernych, poświęcona lokomotywom pochodzenia pruskiego i rosyjskiego.

Uwaga: w celu poprawnego wyświetlania oznaczeń serii lokomotyw przeglądarka musi poprawnie obsługiwać indeks górny ^{(ten napis powinien być w indeksie górnym)}.

Dyrekcje kolejowe pochodzenia lokomotyw pruskich podane są tam, gdzie są znane.

Typy lokomotyw opancerzonych używanych w Polsce w latach 1918-30: Lista nie jest pełna. W nawiasach oznaczenia serii PKP (od listopada 1923).
Część I:	- serie austro-węgierskie:	MAV: 377 (Tkh103), kkStB: 73 (Tp15), 178 (TKp11), 229 (Okl12), 180.5 (Tw11), 97 (Tkh12);
Część II:	- serie pruskie:	KPEV: G3 (Th1), G5 (Ti1 - Ti4), G7, G8 (Tp1 - Tp4), T9 (TKi1), T11 (OKi1), T13 (TKp1), T16 (TKw1), T37 (wąskotorowa);
	- zdobyczne rosyjskie:	seria O
Część III:	- standardowa lokomotywa Ti3 (G53)

Seria G3:

Zbliżenie lokomotywy G3 pociągu "Kaniów", Pińsk 1919. Kliknij żeby zobaczyć całą scenę [źródło 3]

Jak wynika z fotografii, w Polsce opancerzono kilka lekkich lokomotyw towarowych pruskiej serii G3 (polskie oznaczenie Th1), lecz na ich temat brak jest bliższych informacji. Częściowo opancerzona lokomotywa tego typu używana była w pociągu "Zagończyk". Tak samo opancerzona lokomotywa G3 używana była w 1919 r. w pociągu "Kaniów". Brak bliższych danych o wyżej wymienionych lokomotywach, jak również o ewentualnych innych. Sądząc po usytuowaniu zbieralnika pary tuż za kominem, najprawdopodobniej zostały one wyprodukowane przed 1895 r.

Konstrukcja i dane:

Pruski znormalizowany parowóz towarowy serii G3 był budowany od 1877 roku - wyprodukowano ich aż 2082 sztuki. Układ osi C (0-3-0) z trzyosiowym tendrem, kocioł na parę nasyconą (ciśnienie 10 atm.), dwucylindrowy silnik bliźniaczy (C-n2). Polskie koleje po I w.św. miały 118 parowozów typu G3, który po 1923 roku otrzymał oznaczenie Th1. Długość całkowita lokomotywy z tendrem: 15,37 m.

Dalszym rozwinięciem serii G3 były serie: G4¹ (zbudowano 140 szt.), G4² (768 szt.) i G4³ (63 szt.) - polskie koleje miały 8 parowozów Th2 - G4¹, 103 Th3 - G4² i 10 Th4 - G4³. Wszystkie one miały układ osi C (0-3-0) z trzyosiowym tendrem, kocioł na parę nasyconą (ciśnienie 12 atm.). G4¹ miał silnik bliźniaczy (C-n2), dalsze typy - sprzężony.

Częściowo opancerzona lokomotywa G3 pociągu "Zagończyk". [źródło 4]

---

Pruska seria lokomotyw towarowych G5 dzieliła się na cztery podtypy. Oprócz serii G5³, która w 1926 roku stała się standardowym typem polskiej lokomotywy pancernej (polskie oznaczenie Ti3), opancerzono w Polsce także kilka lokomotyw serii G5¹ i G5⁴ (polskie oznaczenia Ti1 i Ti4).

Lokomotywa G51-4018 pociągu "Śmierć". [zbiory M. Sosenki]

Pociąg pancerny "Hallerczyk" z lokomotywą (najprawdopodobniej) G54 pod Kobryniem, 16.09.1920 (kliknij żeby zobaczyć całą scenę). Przed lokomotywą znajduje się wagon artyleryjski z armatą 76mm, zbudowany w Warszawie, typu używanego następnie w pociągu "Bartosz Głowacki". [źródło 4]

Lokomotywa G5¹-4018 opancerzona w KBPP w Warszawie używana była od września 1920 (lub nieco wcześniej) w pociągu "Śmierć".

Pod koniec lat 20. w pociągu "Danuta" używano lokomotywy G5²-4197 (seria powinna być już zmieniona na Ti2, lecz zachowała oryginalny numer).

Dwie lokomotywy serii G5³: G5³-4021 Münster używana w pociągu "Mściciel" (później "Danuta") i druga G5³, używana w "Generale Sosnkowskim", zostały opancerzone już w 1920 roku w Warsztatach Głównych lokomotywowni Warszawa-Praga (seria ta jest opisana oddzielnie).
  Ponadto, w niektórych polskich pociągach pancernych były używane całkowicie opancerzone lokomotywy serii G5⁴, m.in. G5⁴-4321 (zbudowana w 1909 roku, opancerzona jesienią 1920) używana była w pociągu "Wilk". Po jego rozformowaniu (czerwiec 1921), w lutym 1922 lokomotywę tą otrzymał pociąg "Śmiały" w miejsce lokomotywy 229.140 (z kolei w 1928 zastąpiono ją standardową lokomotywą Ti3-9, czyli G5³-4005). Lokomotywę serii G5⁴ (najprawdopodobniej) posiadał w 1920 także pociąg "Hallerczyk".

Lokomotywy tych serii były ponadto używane w polskich improwizowanych pociągach pancernych Trzeciego Powstania Śląskiego (1921). Prawdopodobnie były one opancerzone zwykłymi płytami stalowymi, lecz szczegóły odnośnie ich opancerzenia nie są znane. Niektóre z nich mogły być dostarczone z Polski.

• Pociąg "Ludyga" (sformowany pod koniec maja 1921) miał częściowo osłoniętą płytami stalowymi lokomotywę G5¹-4003 (szkic obok - źródło 1).
• Pociąg "Górnik", sformowany na początku maja, używał lokomotyw: G5-4185 (prawdopodobnie raczej: G5¹-4185) i G5¹-4160 (pociąg ten używał także lokomotywy T11-7507).
  
• Pociąg "Bajończyk" używał czasowo wspomnianej wyżej lokomotywy G5¹-4160 i lokomotywy G5⁴-4215 (zasadniczą lokomotywą tego pociągu była T13-7918).
  
• Lokomotywa G5⁴-4205 była używana w pociągu "Ułan", sformowanym pod koniec maja 1921.

Konstrukcja i dane:

Wszystkie serie lokomotyw towarowych G5 miały układ osi 1'C (1-3-0) z trzyosiowym tendrem i kocioł na parę nasyconą. Poszczególne serie różniły się przede wszystkim typami silników parowych i konstrukcją przedniego wózka tocznego. Wszystkie silniki były dwucylindrowe.
- Seria G5¹: silnik bliźniaczy (układ 1C-n2), zbudowano 268 sztuk w latach 1892-1902;
- seria G5²: silnik sprzężony (układ 1C-n2v), 714 sztuk w latach 1896-1908.
- seria G5³: silnik bliźniaczy, 206 sztuk w latach 1903-1906,
- seria G5⁴: silnik sprzężony, 758 sztuk w latach 1901-1910.

Polskie koleje w latach 1918-1939 posiadały 28 sztuk G5¹, oznaczonych jako Ti1, 74 Ti2 (G5²), 16 Ti3 (G5³) i 195 Ti4 (G5⁴). Konstrukcja i dane wszystkich podserii są zbliżone do G5³ (Ti3).

Serie G7 i G8:

Lokomotywa G71-4460 Breslau pociągu "Bartosz Głowacki" w 1920.

Lokomotywa pancerna serii G8 pociągu 'Testart'.

Druga lokomotywa serii G8 pociągu pancernego 'Testart' i jego załoga. Lokomotywa ta prawdopodobnie była używana wcześniej w innym pociągu - nazwa "P.P. Testart" jest namalowana nad starą zamalowaną nazwą. Napis na tendrze: "Powstańcy Górn.-Śląscy 1921." [Zdjęcia - źródło 1]

Lokomotywy towarowe z czterema osiami wiązanymi pokrewnych serii G7 i G8 oraz ich podserii, były jednymi z najbardziej rozpowszechnionych pruskich lokomotyw. Były one również używane w polskich pociągach pancernych. Między innymi, lokomotywa G7¹-4460 Breslau opancerzona w Warszawie była używana w pociągu "Bartosz Głowacki" od sierpnia 1920 prawdopdobnie do 1924 roku.

Liczne lokomotywy tych serii były używane w pociągach pancernych tworzonych podczas trzeciego powstania śląskiego. Najlepsze i najbardziej jednolite z polskich improwizowanych powstańczych pociągów pancernych były pociągi IV Grupy "Północ", budowane w hucie w Zawadzkiem i warsztatach w Krupskim Młynie. Ich lokomotywy jednakże były opancerzone stalowymi blachami, zamiast płyt pancernych. Z wyjątkiem pierwszej lokomotywy pociągu "Nowak", wszystkie były w pełni osłonięte płytami.
  Pierwszym powstańczym pociągiem zbudowanym w Zawadzkiem 15 maja 1921 był "Nowak" - miał on jedynie częściowo opancerzoną lokomotywę serii G7 (blacha stalowa 10mm osłaniająca budkę maszynisty, koła, silniki, kocioł do połowy i być może tender). Po jej uszkodzeniu, na początku czerwca pociąg otrzymał nową w pełni opancerzoną lokomotywę serii G8, zmienił wówczas nazwę na: "Nowak II".
  Drugim pociągiem tej grupy był "Zygmunt Powstaniec", ukończony 17 maja. Miał on lokomotywę serii G8 całkowicie opancerzoną blachą stalową 12 mm. Trzeci pociąg, "Tadek Ślązak", ukończony 21 maja, miał podobnie opancerzoną lokomotywę G7²-4700.
Ostatnim pociągiem tej grupy był "Testart" ukończony 5 czerwca 1921, później przemianowany na "Piast". Miał on opancerzoną lokomotywę serii G8, zamienioną później na inną G8 (na zdjęciach). Wszystkie powyższe lokomotywy rozbrojono w latach 1922-23.

Ostatnim bojowym epizodem służby lokomotyw serii G8 był jeden z improwizowanych pociągów opancerzonych Lądowej Obrony Wybrzeża, zbudowany 3 września 1939 roku w gdyńskich warsztatach kolejowych PKP. Najprawdopodobniej posiadał on parowóz typu Tp4 (ex-G8¹), osłonięty arkuszami 10mm blachy stalowej (szczegóły nie są znane). Pociąg składał się z dwóch drewnianych wagonów towarowych, chronionych przez warstwę piasku pomiędzy podwójnymi ścianami, grubości około 50 cm i wysokości około 150 cm. Pociąg uzbrojony był jedynie w karabiny maszynowe i karabiny załogi.

Konstrukcja i dane:

Lokomotywy towarowe serii G7 i G8 były skonstruowane przez Roberta Garbe. Były budowane przez kilka pruskich fabryk. Obie serie miały układ osi D (0-4-0) z trzyosiowym tendrem.

Lokomotywy serii G7 budowano w kilku podtypach. Typ G7¹ miał bliźniacze silniki parowe (D-n2), zbudowano ich 1200 w latach 1893-1917. Na PKP był oznaczony jako Tp1 (eksploatowano 142). Typ G7² miał silnik sprzężony (D-n2v), zbudowano 1650 w latach 1895-1911. Na PKP był oznaczony jako Tp2 (eksploatowano 295). Typ G7³ (polski: Tr1) był nieco inny (układ osi: 1'D, 1-4-0) i nie był używany w pociągach pancernych. Wszystkie typy miały dwucylindrowe silniki i pracowały na parę nasyconą. Szybkość maksymalna wynosiła ok. 45 km/h. Długość bez tendra: 11,75m, z tendrem - ok. 18,3m.

Seria G8 bazowała na udanej serii G7. Największą inowacją było wprowadzenie przegrzewacza pary, który znacząco zwiększył wydajność i osiągi lokomotywy. Był to pierwszy towarowy parowóz na świecie pracujący na parę przegrzaną. Podstawowy typ G8 (bez indeksu) był budowany w latach 1906-1913 - 1045 sztuk. Najpopularniejszy typ G8¹ był zbudowany w ilości 5297 w latach 1912-1922 (oba w układzie D-h2). Późniejsze typy G8² i G8³ były zupełnie inne i nie były używane w polskich pociągach pancernych.
Polskie koleje miały 83 lokomotywy G8 (oznaczone jako Tp3) i 459 G8¹ (Tp4).

Dane lokomotywy serii G8 (bez pancerza): szybkość maksymalna 55 km/h, masa: 57t - lokomotywa i 36t - tender. Nacisk na oś 14,3t. Pojemność tendra: 7t węgla i 12m³ wody (17m³ - produkowane od 1911 roku).

Wszystkie lokomotywy G7 i G8 opancerzone w Polsce różniły się kształtem i detalami opancerzenia.

Seria T37:

Jedynym chyba wąskotorowym pociągiem pancernym był zbudowany podczas Trzeciego Powstania Śląskiego improwizowany pociąg pancerny "Kabicz" ("Pancerka Kabicz"). Był on zbudowany w zakładach przemysłowych w rejonie Gliwic i używany przez oddziały powstańcze blokujące Gliwice. Pociąg ten składał się z całkowicie opancerzonego tendrzaka towarowego pruskiej serii T37 i dwóch opancerzonych wagonów dwuosiowych - żelaznych węglarek, ze stanowiskami dla 4 km-ów każda (rysunek - źródło 1).

Konstrukcja i dane:

Pruskie towarowe tendrzaki wąskotorowe serii T37 były budowane na początku XX wieku dla górnośląskich kolei wąskotorowych przez firmy Orenstein & Koeppel oraz Hagans (20 sztuk) i, trochę odmiennej konstrukcji, przez Hartmanna (2 sztuki - zobacz więcej na tej stronie). Szerokość toru - 785mm. Mogły one wpisywać się w wąskie łuki (promień 35m). Układ osi D (0-4-0). Silnik dwucylindrowy bliźniaczy na parę nasyconą (układ D-n2t). Dane lokomotywy nieopancerzonej (Orenstein & Koeppel): szybkość z obciążeniem: do 25 km/h, masa: 27,9t, moc: ok. 200KM, długość: 6,52 m.

Uwaga: w tradycyjnych publikacjach przyjmowano, że w pociągu "Kabicz" został użyty tendrzak serii T37. Analiza fotografii wskazuje jednak, że najprawdopodobniej użytym parowozem był tendrzak firmy Borsig o układzie osi C1' (0-3-1T), jakich sześć zakupiła prywatna kolej Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz (Kleinbahn Gleiwitz – Rauden – Ratibor) w latach 1904 (nry 5368–5371) i 1907. Po II wojnie światowej służyły na PKP pod oznaczeniem serii Txb2. Więcej na stronie o pociągu "Kabicz" (informacja dodana w 2025).

Góra

Seria O:

Polska lokomotywa pancerna serii Ow, prawdopodobnie z pociągu pancernego 'I Marszałek'. [Fritz Von Heigl, "Taschenbuch der tanks", 1930]

W 1919 i na początku 1920 roku polskie siły zdobyły wiele radzieckich pociągów pancernych, a także pojedynczych wagonów i lokomotyw. Najliczniejsze wśród zdobycznych lokomotyw pancernych były lokomotywy bazujące na parowozach towarowych serii O, budowanej w kilku wariantach. Wyposażane w kilka odmian opancerzenia, były standardowym typem parowozu pancernego w armii rosyjskiej i następnie radzieckiej. Liczne ze zdobycznych egzemplarzy wcielono następnie do polskiej służby, zwłaszcza że lokomotywy tego typu (podobnie jak nowoczesne dwuwieżowe wagony artyleryjskie) były lepiej i racjonalniej opancerzone od większości ówczesnych polskich półimprowizowanych pociągów i lokomotyw. Zdobyczne pociągi i lokomotywy używane były zarówno na szerokich torach, jak i przestawiane na standardowy tor 1435mm, kiedy saperzy przekuwali tory na zdobytych obszarach. Po radzieckiej ofensywie w lecie 1920, te z poradzieckich pociągów i lokomotyw serii O, które zdołano wycofać, służyły nadal w polskiej armii.

Ciekawy widok lokomotywy pancernej serii Ow pociągu "Generał Dowbór", z opancerzeniem typu "Chunchuz", częściowo zdjętym. [Zdjęcie - źródło 3]

Pancerną lokomotywę serii O^w miał m.in. pociąg pancerny "Generał Dowbór". Był to zdobyty 24 maja 1919 w Radziwiłłowie szerokotorowy pociąg ukraiński "Siczewik" (lub "Siczowyj"), poprzednio bolszewicki "Towariszcz Worosziłow". Zarówno jego parowóz jak i wagony pancerne pochodziły ze standardowego rosyjskiego pociągu pancernego nr 5 typu "Chunchuz" z okresu I w. św. Miały one pełne opancerzenie grubości 12 - 16mm. "Generał Dowbór" został następnie wykolejony i zdobyty przez bolszewików 23 czerwca 1920 r (według niektórych źródeł, jego załoga została następnie wyrżnięta przez konnicę Budionnego).
  Inny wzór lokomotywy pancernej serii O miał pociąg pancerny "Generał Listowski" (zdjęcie - utracony 02.08.1920). Odróżniała się ona pancerzem podobnym do późniejszych polskich lokomotyw Ti3, oraz dwoma walcowatymi osłonami nad kotłem, kryjącymi zbieralnik pary i sprężarkę.

"Śmiały-Szeroki" ze swoją drugą (?) lokomotywą serii O, z kotłem opancerzonym pochyłymi płytami. Pierwszy wagon uzbrojony jest w armatę polową 76,2mm (3-calową) wz.02 w obrotowej pancernej masce. [Zdjęcie - źródło 2]

Dwie częściowo opancerzone lokomotywy serii O były używane w pociągu pancernym "Śmiały-szeroki". Był to improwizowany szerokotorowy pociąg, utworzony w kwietniu-maju 1919 z radzieckiego taboru zdobytego w Lidzie (na Białorusi). Jego załoga była wydzielona w większości z pociągu "Śmiały" (stąd nazwa). Jedna z lokomotyw miała opancerzoną jedynie budkę maszynisty, zbieralnik pary i silniki (prawdopodobnie została ona uszkodzona w akcji 10 maja). Kolejna używana lokomotywa serii O była opancerzona w większym stopniu - miała kocioł osłonięty pochyłymi płytami. Pociąg walczył m.in. w bitwie o Dyneburg (Daugavpils) 28 września 1919. "Śmiały-Szeroki" został rozformowany pod koniec kwietnia 1920, po czym 16 maja jego lokomotywę otrzymał pociąg "Poznańczyk", przestawiony wówczas na szeroki tor.

Oto kilka innych pociągów utworzonych ze zdobycznego taboru, które mogły mieć lokomotywy serii O:
- "I Marszałek", "Gen. Konarzewski" (utracony 09.07.1920), "Piłsudczyk-Szeroki" (utracony 19.07.1920) i "Śmigły" (dwa ostatnie były sformowane z radzieckiego pociągu Nr 45) oraz "Pionier-Szeroki" (utracony 17.06.1920).

Po zakończeniu wojny polsko-radzieckiej lokomotywy serii O prawdopodobnie były używane przez pewien czas w pociągu "I Marszałek", być może też w innych. Do połowy lat dwudziestych rozpancerzono je i przekazano do służby cywilnej.

Konstrukcja i dane:

Długa seria parowozów towarowych O produkowana była w kilku kolejnych wariantach w zakładach BMZ w Briańsku. Były to bardzo popularne na rosyjskich kolejach i niezawodne lokomotywy ('O' od rosyjskiego: "osnownoj" = podstawowy, nazywane potocznie: "owieczka"). Seria O miała kilka podtypów, wyróżnianych literą w indeksie górnym. Wszystkie one miały układ osi D (0-4-0), z trzyosiowym, lub późniejszym czteroosiowym tendrem. Wszystkie miały dwucylindrowe silniki sprzężone, pracujące na parę nasyconą (D-n2v) (z wyjątkiem późniejszych podtypów). Więcej na temat rozwoju serii O można przeczytać w Wikipedii.

Pierwsza podseria O^D (O^Д w cyrylicy) była produkowana w latach 1897-1902 (polskie oznaczenie Tp102 - polskie koleje miały ich około 30). Najpopularniejsza i najliczniejsza była kolejna seria O^W (O^B w cyrylicy), produkowana w latach 1902-1907. Polskie koleje miały ich 94, oznaczonych jako Tp104. Najprawdopodobniej większość z lokomotyw pancernych należała do tego typu. Serie O^D i O^W różniły się przede wszystkim typem rozrządu, natomiast prawie nie różniły się wyglądem zewnętrznym. Kolejnymi, lecz już późniejszymi typami były serie O^K i O^P - nie używane jednak w pociągach pancernych tego okresu (niektóre używane były w radzieckich pociągach okresu II w.św.)

Częściowo opancerzona lokomotywa serii 'O' pociągu "Śmiały-Szeroki". [Zdjęcie - źródło 2]

Parowozy serii O były używane jako standardowe rosyjskie i radzieckie parowozy pancerne - aż do końca lat 40-tych (ostatnim typem parowozu pancernego serii O był parowóz PR-43 z radzieckich pociągów typu BP-43 z 1943).
  Pancerne lokomotywy serii O, przede wszystkim O^W, nosiły kilka wzorów rosyjskiego lub radzieckiego opancerzenia. Konfiguracja pancerza była w niektórych z nich podobna do późniejszych polskich lokomotyw pancernych typu Ti3, z wieżą dowódcy nad tendrem, za budką maszynistów.

Przybliżone dane typowej lokomotywy pancernej serii O z 4-osiowym tendrem:
Masa - do 115t; długość - około 19m, szerokość - ok. 3,2 m, wysokość - ok. 4,72 m. Moc wynosiła około 600 KM. Prędkość maksymalna 45 km/h.

Dane nieopancerzonej lokomotywy serii O^D z trzyosiowym tendrem: masa służbowa - lokomotywa 52,5 t i tender 36,6 t, długość - 16,2 m, szerokość - 3,15 m, wysokość - 4,72 m, średnica kół 120 cm, prędkość maksymalna 45 km/h (O^W - 55 km/h ?).
Dane trzyosiowego tendra (polskie oznaczenie 14C102) / czteroosiowego: zapas węgla - 6 t /ok. 10 t, zapas wody - 14 m³ / 23m³.

---

Część I - lokomotywy pancerne pochodzenia austriackiego

Lokomotywa Ti3

Góra strony

¬ródła:
1. Janusz Magnuski "Pociąg pancerny 'Zygmunt Powstaniec'", Typy Broni i Uzbrojenia (TBiU) No.71; Wyd. MON; Warszawa 1981
2. Janusz Magnuski "Pociąg pancerny 'Śmiały' w trzech wojnach"; Pelta; Warszawa 1996
3. Jerzy Garbaczewski "Pociągi pancerne w Wojsku Polskim 1918-1939 cz.I"; Mundur i Broń 8
4. "Pociągi pancerne 1918-1943", Białystok 1999