Uzbrojenie polskich pojazdów pancernych 1918-1939

---

Artyleria pociągów pancernych

Improwizowany wagon artyleryjski uzbrojony w austriacką armatę forteczną 8 cm (76,5 mm) Kasemattkanone M.95 w stanowisku bocznym. Zdjęcie na ogół opisywane jest jako PP 2 „Śmiały”, 1918/19 rok, lecz najprawdopodobniej przedstawia PP 7 „Smok” (fot: Michał Affanasowicz)

Początkowo, w latach 1918–1921, polskie pociągi pancerne były uzbrajane w rozmaite dostępne działa polowe, forteczne i górskie, adaptowane do zabudowy w wagonach, montowane na stanowiskach czołowych, bocznych lub obrotowych różnego rodzaju, w tym najbardziej zaawansowanych wieżowych, z różnym zakresem ostrzału. Używane były armaty wielu wzorów, najpowszechniejszych kalibrów artylerii polowej – od 65 mm do 77 mm. Dwa pierwsze pociągi po odzyskaniu niepodległości – P.P.1 „Piłsudczyk” i P.P.2 „Śmiały” posiadały oryginalne austro-węgierskie wagony pancerne uzbrojone pierwotnie w armaty morskie 7 cm (66 mm) SFK. Jednostki budowane w kraju wykorzystywały armaty pozostałe po okupantach, przede wszystkim austriackie i mniej liczne niemieckie, a następnie zdobyczne armaty rosyjskie. Jednymi z częściej wykorzystywanych były austriackie armaty polowe 8 cm (76,5 mm) M.5/8 i demontowane z fortów armaty kazamatowe 8 cm M.94 lub M.95. Zdarzały się również niemieckie armaty polowe, głównie 7,7 cm FK 96n/A (zdjęcie w wielkopolskim pociągu „Goplana”).

W miarę postępów wojsk polskich na wschód podczas wojny polsko-bolszewickiej, zdobywano oprócz dużej liczby dział rosyjskich także liczne pociągi pancerne uzbrojone w te działa, przede wszystkim najpowszechniejsze armaty polowe 76,2 mm (3-calowe) wz. 1902. Rzadziej spotykano w pociągach m.in. rosyjskie armaty przeciwlotnicze wz. 1914/15 Lendera tego samego kalibru. W następstwie tego, w okresie 1920–21 armaty wz. 1902 stały się typowym uzbrojeniem polskich pociągów i stopniowo przezbrajano w nie również starsze wagony, pozostawione w służbie. Typowym, choć rzadziej spotykanym wzorem cięższego uzbrojenia stały się w tym okresie rosyjskie haubice 122 mm wz. 1909 (48-liniowe). W zakresie armat taki stan utrzymał się do przełomu lat 20. i 30., a w zakresie haubic do połowy lat 30.

Wagony pociągu „Danuta” w II połowie lat 20. lub I połowie lat 30. – skrajne wieże uzbrojone w haubice 122 mm wz. 09, środkowe w armaty 75 mm wz. 1902/26 lub oryginalne 76,2 mm wz. 1902.	P.P. 2 „Śmiały” w 1920 r. – widoczny poaustriacki wagon artyleryjski, przezbrojony w Polsce w austriacką armatę polową 8 cm (76,5 mm) M.5/8 L/30 (pierwotnie uzbrojony w armatę morską 7 cm (66 mm) SFK).

---

Armata 75 mm wz. 02/26

Więcej na stronie poświęconej armatom wz.02 i wz.02/26 w wersji holowanej.

Armata 75 mm wz.02/26 w pociągu „Pierwszy Marszałek”.

Armata w służbie niemieckiej jako 7,5 cm FK 02/26(p) w pociągu Panzerzug 21. Niemcy dodali w nich osłony oporopowrotników.

Była to zmodyfikowana w Polsce rosyjska armata polowa 76,2mm (3-calowa) wz. 1902, konstrukcji Zakładów Putiłowskich. Armata wz. 1902 była podstawowym działem polowym armii rosyjskiej okresu pierwszej wojny światowej i wojny domowej. Spora liczba tych armat została zdobyta w czasie wojny polsko-radzieckiej 1919-20 i stały się one też następnie zasadniczym uzbrojeniem polskich pociągów pancernych. Modyfikacja, przeprowadzona w Zakładach Starachowickich w 1926 roku, polegała na przekalibrowaniu jej na kaliber 75 mm, dzięki czemu dostosowano ją do amunicji typowej w Polsce francuskiej armaty polowej wz. 1897. Przerobiono ich co najmniej 466. Armata wz. 02/26 używana była do 1939 roku w dywizjonach artylerii konnej brygad kawalerii, gdzie była nazywana: „prawosławna”, oraz w plutonach armat pułków piechoty.

Na przełomie lat 20. i 30. armaty wz. 02/26 wprowadzono na uzbrojenie pociągów pancernych, zastępując nimi uprzednio stosowane oryginalne armaty wz. 1902. Brak jest w publikacjach bliższych informacji kiedy to przeprowadzono, tym bardziej, że armaty te nie różniły się zewnętrznie i były montowane na tych samych łożach – zapewne proces ten zajął we wszystkich wagonach kilka lat, do wczesnych lat 30. Dziesięć zmobilizowanych w 1939 pociągów pancernych uzbrojone było łącznie w 25 lub 26 armat wz.02/26, kilka dalszych armat znajdowało się w wagonach rezerwowych.

Armaty te nadal używane były przez Niemców we wcielonych do służby polskich wagonach w pociągach PZ (Panzerzug) 10, 11, 21 i 22, pod oznaczeniem: 7,5cm FK 02/26(p). Brak jest informacji, żeby w toku wojny Niemcy wymienili je na typowe w niemieckich pociągach typu BP-42 radzieckie armaty 76 mm wz.02/30 (dalsza modyfikacja dział wz. 1902), chociaż wydawałoby się to logiczne. Przez pewien czas (między 1941 rokiem a październikiem 1942) dwie armaty na odkrytych stanowiskach były zamontowane także w pociągu PZ 7.

Armaty były montowane w wieżach wagonów artyleryjskich pociągów pancernych na skróconych zwykłych łożach lub na podstawach z centralnym stożkowym piedestałem, pochodzenia radzieckiego, określanych w polskim regulaminie jako „łoża okrętowe”. W literaturze spotyka się określenie drugiego typu podstaw jako pochodzących od armat przeciwlotniczych wz. 1914/15 Lendera, lecz podstawy Lendera znacznie się od nich różniły – musiałyby zostać znacząco przerobione do celów montowania w pociągach pancernych, z zastosowaniem całkiem nowego obrotowego łoża górnego.

Używano kilku rodzajów amunicji, między innymi: (szczegóły na stronie o armacie)

- szrapnel wz. 1897 (masa 7,25 kg)

- granaty:

stalowe wz. 15 (masa 5,225 kg bez zapalnika, z tego materiał wybuchowy 0,78 kg)

stalowe wz. 17 (odpowiednio: 5,97 /0,66 kg)

stalowo-żeliwne wz. 18 (6,375 /0,435 kg)

- granaty pancerne (pociski ppanc wybuchowe) wz. 10 (masa 6,4 kg, z tego materiał wybuchowy 90 g)

Prędkość początkowa pocisków - ok. 529 - 600 m/s. Granat pancerny wz.10 przebijał co najmniej 60 mm pancerza, lecz z powodu ich ograniczonej liczby można sądzić, że nie był przydzielany do pociągów pancernych.

Podstawowe dane armaty 75 mm wz. 02/26: donośność maksymalna 5000–10.700 m (zależnie od rodzaju pocisku); długość lufy 2285 mm – L/30; szybkostrzelność do 10 strz/min; obsada 6–7 artylerzystów (w wersji holowanej). Kąt podniesienia armaty według części publikacji wynosił do +11°^{[uwaga 1]}. Zamek śrubowy, oporopowrotnik hydrauliczno-sprężynowy.

Armaty 75 mm wz. 02/26 na łożach skróconych (na górze) i na łożach okrętowych (na dole) w polskich pociągach pancernych (fotografie z regulaminu)

↑↗ Armaty 75 mm wz.02/26 w pociągach nr 13 („Generał Sosnkowski”) i nr 15 („Śmierć”) w 1939 roku. Widoczna charakterystyczna przednia ścianka oryginalnego oporopowrotnika.
→ Sekwencja strzału z armaty 75 mm wz.02/26 w dawnym wagonie pociągu nr 51, w składzie niemieckiego Panzerzug 10b (11) (zima 1942/43).

---

Haubica 122 mm wz. 1909

Wagon nr 248193 z haubicą 122 mm wz. 09 używany w pociągu „Piłsudczyk” w 1920 roku.

Rosyjska lekka haubica polowa konstrukcji niemieckiej firmy Krupp, produkowana w Rosji (do 1918 wyprodukowano ok. 1800). Kaliber oznaczany był początkowo jako 48-liniowy. Początkowo używane były w rosyjskiej artylerii korpuśnej, a następnie w Armii Czerwonej. Zdobyczne egzemplarze były przyjęte na uzbrojenie Wojska Polskiego – 1 października 1920 roku było ich 30, w tym 3 w pociągach pancernych i 19 w rezerwie. Po wojnie polsko-radzieckiej szybko wycofane z uzbrojenia jako działo polowe, lecz w 1924 roku wprowadzono je jako typowe ciężkie działa polskich pociągów pancernych, używane w liczbie kilkunastu sztuk. Z uwagi na ograniczony zapas amunicji, zostały w latach 30. zastąpione przez haubice 100 mm wz.14/19A.

Podstawowe dane haubicy 122 mm wz. 1909:
donośność maksymalna 7700 m; masa pocisku - 23,3 kg; długość lufy 1690 mm (1221 mm części gwintowanej) - L/14; maksymalna szybkostrzelność - 2 strz/min (dane dla wzoru 1909/37); kąt podniesienia -1 +43° (na lawecie polowej). Zamek klinowy, poziomy.

---

Haubica 100 mm wz. 14/19

Wagon artyleryjski pociągu nr 15, uzbrojony w haubicę 100 mm z mniej typową kanciastą osłoną oporopowrotnika.

Było to działo konstrukcji czeskich zakładów Škody, bazujące na starszej haubicy wz. 14, zmodernizowanej przez zastosowanie nowej, dłuższej lufą (wz. 14/19A) lub produkowanej już w wersji zmodernizowanej na licencji w Polsce (wersja wz. 14/19P). Haubica ta była używana w pułkach artylerii lekkiej dywizji piechoty. W 1939 roku na stanie Wojska Polskiego znajdowało się ich około 900.

Od około połowy lat 30. haubice 100 mm zostały zaadaptowane na uzbrojenie polskich pociągów pancernych, zastępując rosyjskie haubice 122 mm wz. 1909, wycofane z uzbrojenia jako sprzęt nietypowy. Według projektu regulaminu, w pociągach pancernych stosowano haubice wz. 14/19P, niemniej według A. Konstankiewicza, dokumenty wskazują na zastosowanie wzoru 14/19A (brak było praktycznych różnic między haubicami obu wzorów). Montowano je na specjalnych łożach. Ogółem 13 haubic było używanych w wagonach pancernych, które znalazły się na uzbrojeniu 7 lub 8 spośród 10 zmobilizowanych w 1939 pociągów pancernych (nry: 11, 12, 14, 15, 52, 53, 54 i według niektórych źródeł, nr 55). Jedna haubica pozostała w wagonie rezerwowym, o ile nie użyto go pociągu nr 55.

Haubice 100 mm w liczbie czterech były używane w zdobytych przez Niemców polskich wagonach w pociągach Panzerzug 10a (pierwotnie zdobyty i używany przez ZSRR) oraz 21, oznaczone jako: 10 cm FH 14/19(p). Z uwagi na swoje walory, od 1942 roku zdobyte polskie haubice były też montowane w standardowych niemieckich pociągach typu BP-42, o numerach od 61 do 72 (po dwie lub cztery).

Używano kilku rodzajów amunicji rozdzielnego ładowania, w tym:
- szrapnele (masa 11,97–13,5 kg),
- granaty (masa 13,9–16 kg), m.in
granat wz. 15 (średnia masa 12,8 kg),
granat wz. 28 (średnia masa 13,9 kg) i
granat wz. 31 (średnia masa 14,4 kg).

Podstawowe dane haubicy 100mm wz. 14/19:
donośność maksymalna 9600-9800 m; masa pocisku: 12–16 kg; długość lufy: 2400 mm (1899 mm części gwintowanej) (L/24); maksymalna szybkostrzelność: 8 strz/min; obsada: 7 (wersji holowanej); kąt podniesienia: -7,5 +48°^[1]; prędkość początkowa pocisków: 366–415 m/s. Poziomy zamek klinowy.

Haubice 100 mm wz. 14/19A w polskich pociągach pancernych (fotografie z regulaminu)

Po lewej: haubica 100 mm wz.14/19 w pociągu nr 54 „Groźny” z typową obłą osłoną oporopowrotnika. Po prawej: haubica 100 mm wz.14/19 w zdobytym przez Niemców i zrzuconym z toru wagonie pociągu nr 12 „Poznańczyk” (galeria rozbitego pociągu).

---

---

Uwagi:

1. Kąt podniesienia armaty holowanej na oryginalnej lawecie jest podawany rozbieżnie w publikacjach (do +11°, +16° lub +18°3' - szczegóły w artykule o armacie). Kąt podniesienia armaty w pociągu według J. Magnuskiego^[1] wynosił do +11°, lecz dane te budzą wątpliwości w zakresie ich oparcia na źródłach. Wydaje się, że kąt podniesienia powinien być przynajmniej taki sam, jak na lawecie holowanej.

---

Źródła:
1. Janusz Magnuski: Pociąg pancerny "Śmiały" w trzech wojnach; Pelta; Warszawa 1996
2. Regulamin broni pancernej. Opis i wskazówki obsługi pociągu pancernego. Projekt, Warszawa 1938
3. Andrzej Konstankiewicz: Broń strzelecka i sprzęt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego w latach 1914-1939, Lublin, 2003
4. Wolfgang Sawodny: Die Panzerzüge des Deutschen Reiches; EK Verlag, Freiburg, 1996
5. Siergiej Wojciechowicz: Rossijskaja polowaja artillerija. 1382-1917 gody; Wojennaja Letopis, seria Artillerijskij Muzej nr 13, Moskwa, 2008

---

Historia zmian:

• 2024. 04. 09 - drobne ulepszenia, identyfikacja armaty pociągu „Smok”
• 2020. 03. 31 - wyodrębnienie strony ze strony o działach polskich pojazdów

---

Strona główna – Polska broń pancerna – Artyleria – Steel Panthers – Linki

---

Mile widziane komentarze, poprawki, uzupełnienia i zdjęcia - piszcie!

Wszystkie zdjęcia i rysunki pozostają własnością ich właścicieli, publikowane są jedynie w celach edukacyjnych.
Prawa do tekstu zastrzeżone - copyright © Michał Derela, 2020-2024.