|
|  | ||||
Czołg lekki Vickers Mk. E (6-Ton)
Służba międzynarodowa
Część I: rozwój i konstrukcja czołgu
Część II: służba międzynarodowa
Część III: służba w Polsce
 |
| [autor nieznany] |
| Chiński Vickers Mk.E z radiostacją |
Polska – Finlandia – Chiny – Syjam – ZSRR – Bułgaria – Wielka Brytania – Boliwia – Grecja – Inni – Modele
Strona ta poświęcona jest eksportowi i służbie czołgów lekkich Vickers Mk. E (6-Ton) na świecie. Historia rozwoju, oznaczenia czołgu, opis techniczny, uzbrojenie, opancerzenie i dane techniczne znajdują się w części I. Szczegóły dotyczące polskiej służby czołgów Vickers Mk.E i ich użycia bojowego znajdują się w części III.
Państwa wymienione są w kolejności ilości użytkowanych czołgów.
Linki bez podkreśleń prowadzą do artykułów Wikipedii.
Polska
 |
| Jednowieżowy Vickers Mk. E, z polskimi modyfikacjami, w ostatecznym polskim kamuflażu z końca lat 30. |
Największym użytkownikiem czołgów Vickers Mk. E była Polska. Już we wrześniu 1931 Polska zamówiła 38 dwuwieżowych czołgów Vickers Mk. E Typ A, dostarczonych w latach 1932–33 (numery VAE 408 – 445). Czołgi dwuwieżowe przechodziły w Polsce kilka zmian uzbrojenia. Już na przełomie lat 1934/35 wszystkie zostały zmodyfikowane przez dodanie dużych wlotów powietrza po bokach przedziału załogowego w celu polepszenia chłodzenia silnika – była to cecha charakterystyczna tylko dla polskich Vickersów. W tym samym czasie 22 czołgi przebudowano do jednowieżowego wariantu Typ B, używając zakupionych w Anglii w tym celu wież z działkami 47 mm Vickers QF, montowanych standardowo – po lewej stronie przedziału bojowego. Obok działka montowano w nich polski chłodzony wodą karabin maszynowy kalibru 7,92 mm wz.30, przez co od czołgów innych państw różniły się kształtem osłony karabinu maszynowego. Po kilku zmianach uzbrojenia, pozostałe 16 czołgów dwuwieżowych w 1939 roku przenosiło dwa karabiny maszynowe kalibru 7,92 mm wz.30. Oprócz chwytów powietrza, polskie dwuwieżowe czołgi odróżniały się od zwykłych dwuwieżowych Vickersów wieżami z wystającymi osłonami magazynków na dachu. Cena czołgu dwuwieżowego bez uzbrojenia wynosiła (po upuście z powodu niespełniającego wymagań opancerzenia) 3165 funtów za czołg. Wszystkie polskie Vickersy walczyły i zostały utracone podczas kampanii wrześniowej 1939 roku.
Oprócz czołgów, Polska zakupiła licencję na ich wytwarzanie. Nie podjęto jednak produkcji czołgu Vickers Mk.E, lecz na podstawie jego konstrukcji opracowano, a następnie produkowano własny, znacznie ulepszony model czołgu 7TP oraz ciągnika artyleryjskiego C7P.
Zobacz więcej w części III: czołg Vickers Mk.E w polskiej służbie.
Finlandia
 |
| Vickersy z prowizorycznym działkiem 37 mm SA-18, 1939. |
 |
| Porzucony Vickers Mk. E z działkiem 37 mm Bofors, w malowaniu zimowym, oglądany przez żołnierzy radzieckich. Fińskie czołgi w okresie Wojny Zimowej miały biało-niebiesko-białe pasy na wieży [P1] |
 |
| Czołgi T-26E z 3. Kompanii, wrzesień 1941. Widoczna strzelnica czołgowego pistoletu maszynowego Suomi |
 |
| T-26E wyposażony w radio, Viipuri, 19 czerwca 1944. |
Finlandia zakupiła do testów jeden czołg Vickers Mk.E Typ B już 6 lipca 1933 (nr fabryczny VAE 546, ewidencyjny R-546). Czołg był w standardowej konfiguracji, z wieżą po lewej stronie, uzbrojoną w działko 47 mm i km. Został on oceniony pozytywnie, lecz dopiero 20 lipca 1936 zamówiono serię dalszych 32 czołgów, za cenę 4500 funtów za czołg. Czołgi miały być dostarczone między lipcem 1937 a styczniem 1939, lecz wynikły opóźnienia i 26 czołgów dostarczono miedzy lipcem 1938 a końcem 1939 roku, a pozostałe sześć zatrzymano w Anglii i dostarczono dopiero po zakończeniu Wojny Zimowej. Nosiły one numery fabryczne VAE 1650–1681, a otrzymały numery ewidencyjne R-646 – R-677. Ogółem więc Finlandia miała 33 czołgi tego typu (chociaż nie w tym samym czasie). Nowo dostarczone czołgi miały nowe kadłuby typu Mark F z dłuższym przedziałem bojowym i wieże umieszczone nietypowo po prawej stronie, za kierowcą, z tyłu przedziału bojowego. Według radzieckich testów, grubość pancerza kadłuba wynosiła do 17,5 mm – więcej, niż na standardowych wcześniejszych czołgach Mark E. Wieże wyposażone były w tylne nisze na radiostacje, ale ze względów oszczędnościowych nie zakupiono od razu radiostacji i części wyposażenia. Czołgi zostały także zakupione bez uzbrojenia, gdyż brytyjskie działko 47 mm uznano za niezadowalające. Na uzbrojenie czołgów wybrano produkowane w Finlandi na licencji szwedzkie działko półautomatyczne 37 mm Bofors L/45, oznaczone 37 Psv.K/36.
Fińskie czołgi podlegały w czasie służby znacznym przebudowom. Ponieważ produkcja działek Boforsa w nowo zbudowanej fabryce VTT przeciągała się, przez pierwszy okres po wejściu do służby czołgi nie posiadały żadnego uzbrojenia. Jedynie dla celów ćwiczebnych, w kilku czołgach w wieży prowizorycznie zamontowano chłodzony powietrzem karabin maszynowy 7,62 mm M/09-31, a w kilku innych działka 37 mm SA-18 Puteaux wymontowane z czołgów Renault FT, lecz działka te służyły jedynie do strzelania pozoracyjnego ślepymi nabojami na ćwiczeniach z powodu zbyt słabego mocowania. Ponadto, we wszystkich czołgach w pancerzu przednim przedziału bojowego po lewej stronie wykonano strzelnicę dla specjalnej wersji czołgowej pistoletu maszynowego 9 mm Suomi, a nad głową strzelca pancerz podwyższono w formie małej kopułki (była to dość skuteczna broń bliskiego zasięgu, zasilana z 70-nabojowych magazynków bębnowych). Był on obsługiwany przez dodatkowego czwartego członka załogi. Dopiero zimą 1939/1940 część czołgów uzbrojono w działka Boforsa, sprzężone z karabinem maszynowym 7,62 mm M/09-31, zasilanym z taśmy (pomimo wyglądu osłony, km – zmodyfikowany Maxim – był chłodzony powietrzem). Wspólne jarzmo obu broni zostało zaprojektowane przez Boforsa i było bardzo podobne do jarzma zaprojektowanego wcześniej dla polskiego czołgu 7TP (pomimo dużego podobieństwa, wieże obu czołgów były odmienne, gdyż Vickers miał zmodyfikowaną stożkową wieżę produkcji Vickers-Armstrongs). Działka te posiadały jednak tylko proste celowniki kolimatorowe, ponieważ Niemcy, po zawarciu paktu Ribentropp – Mołotow z ZSRR, nie dostarczyli zamówionych przyrządów celowniczych Zeissa. Tylko jeden czołg został ukończony w grudniu 1939 roku, 7 w styczniu i 10 w lutym 1940 roku – w sumie 18 przed zakończeniem Wojny Zimowej.
Podczas Wojny Zimowej w ręce Finów wpadły wielkie ilości zdobycznych radzieckich czołgów T-26 różnych modeli (wywodzących się z licencji Vickersa Mk. E), które następnie wcielono do służby. W celu unifikacji posiadanych czołgów i ich uzbrojenia, Finowie postanowili przezbroić posiadane czołgi Vickers Mk. E w radzieckie długolufowe działka 45 mm 20K, stosowane w T-26. W tym celu w wieżach Vickersów, w miejsce armat 37 mm, zamontowano kompletne jarzma z armatami 45 mm i karabinami maszynowymi oraz celownikami, wymontowane z rozbitych czołgów T-26 lub BT-5, zunifikowano też niektóre inne elementy wyposażenia. Część z nich otrzymała później radzieckie radiostacje. Przebudowane czołgi Vickers Finowie oznaczyli jako T-26E (E od englantilainen – angielski) (warto dodać, że Finowie w podobny sposób przebudowywali także mniej przydatne wersje T-26 z miotaczem ognia na czołgi armatnie).
Użycie bojowe:
Jedynym pododdziałem czołgów Vickers Mk.E użytym bojowo podczas radziecko-fińskiej Wojny Zimowej (30.11.1939 – 13.03.1940) była 4. kompania Batalionu Czołgów (4./Pans.P). Kompania ta, w składzie 13 czołgów Vickers uzbrojonych w działka 37 mm Bofors, została po raz pierwszy użyta do wsparcia piechoty w ataku na Honkaniemi 26 lutego 1940 (etatowo powinna mieć 16 czołgów). Radzieckie oddziały były wspierane przez czołgi T-26 i T-28 ze 112. Batalionu Czołgów 35. Brygady Czołgów Lekkich i działka ppanc. Pięć fińskich czołgów nie wzięło w ogóle udziału w walce z powodu zanieczyszczenia paliwa, szósty został unieruchomiony w rozpadlinie. Fiński atak całkowicie się nie powiódł, z biorących w nim udział siedmiu czołgów pięć zostało zniszczonych, a jeden uszkodzony. Fińscy czołgiści, pomimo braku doświadczenia bojowego i kiepskich celowników, zniszczyli jednak co najmniej trzy radzieckie czołgi (w tym dwa po bitwie, przez unieruchomiony czołg R-667). 29 lutego doszło do kolejnego starcia, tym razem fińskie czołgi działały w obronie, opóźniając radzieckie natarcie. Jeden Vickers został zniszczony, lecz fińskie załogi trafiły cztery czołgi wroga. Ponadto, 6 marca jeden czołg Vickers, który utknął w trudnym terenie, został zniszczony przez załogę. Łączne straty Vickersów w czasie Wojny Zimowej wyniosły 7 czołgów utraconych i 1 uszkodzony (nie odremontowany).
Czołgi Vickers, które pozostały po Wojnie Zimowej, zostały przebudowane do standardu T-26E i następnie były używane wraz ze zdobycznymi czołgami T-26 w Wojnie Kontynuacyjnej przeciwko ZSRR (1941-44). W 1945 roku Finlandia miała jeszcze 19 czołgów T-26E, które pozostały na uzbrojeniu do 1959 roku, używane wtedy już do szkolenia. Trzy T-26E i jeden Vickers w konfiguracji z 1940 roku są zachowane w muzeach.
|
Związane linki: |
 |  |
| Fiński Vickers Mk.E w konfiguracji z okresu Wojny Zimowej, w muzeum pancernym (Panssarimuseo) w Parola (fot. Jaeger Platoon). | T-26E w muzeum w Parola (fot: Balcer, na licencji cc-by-sa3.0 - Wikimedia Commons). |
Chiny
 |
| Chiński Vickers Mk. E Typ B wyposażony w radio, w czterokolorowym kamuflażu. Zwraca uwagę forma reflektorów. |
9 marca 1934 roku rząd chiński zakupił 12 jednowieżowych czołgów Vickers Mark E Typ B, w maju tego roku kolejne cztery, a 12 września 1935 roku jeszcze cztery czołgi – łącznie 20. Pierwszą partię dostarczono jeszcze jesienią 1934 (numery VAE 800–811), a drugą wiosną 1935 roku (VAE 845–848). Druga i trzecia seria (VAE 1148–1151) wyposażona była w radiostacje Marconi SB4a w niszy z tyłu wieży. Wbrew mylnym informacjom powielanym bezrefleksyjnie w publikacjach, nie były to czołgi Mark F, ani nawet nie miały późnych kadłubów modelu F, co widać choćby na zdjęciach. Na tabliczkach fabrycznych czołgi były określone jako Mk E, a nadto po chińsku jako „Vickers Carden-Loyd 6-tonowy”.
Użycie bojowe:
Według części źródeł, chińskie czołgi Mark E zostały przydzielone do 1. Batalionu Pancernego (3 czołgi, wraz z 29 czołgami pływającymi Vickers Carden-Loyd Model 1931) oraz do 2. Batalionu Pancernego (17 czołgów Mk.E i 16 innych modeli)[3]. Według innych autorów, były to jednak 1. i 2. Kompania, a większość czołgów znajdowała się w pierwszej z nich. 16 pierwszych czołgów otrzymało biały chiński znak oznaczający tygrysa po lewej stronie wieży i numer po prawej (z zakresu 50–69). Oba bataliony pancerne były intensywnie używane podczas wojny z Japonią w walkach w Szanghaju od 13 września do 9 listopada 1937. Słabo wyszkoleni czołgiści chińscy ponieśli w walkach miejskich wielkie straty, tracąc ok. 50% stanu czołgów, w tym część czołgów Mark E. Zdjęcia potwierdzają utratę przynajmniej trzech czołgów Mark E.
Pozostałe po upadku Szanghaju czołgi weszły w skład mieszanego batalionu czołgów 200. Dywizji Zmotoryzowanej, utworzonej w 1938 roku w większości ze sprzętu radzieckiego (czołgi T-26). W tym okresie czołgi nosiły na przedniej dolnej płycie kadłuba znak rozpoznawczy „Słońca Kuomintangu” i numer. Dywizja ta poniosła następnie ciężkie straty w nieudanej kontrofensywie na Nankin w grudniu 1939 roku oraz w walkach na przełęczy Kunlun na przełomie 1939/40 roku, tracąc większość sprzętu. Według niektórych autorów, jeszcze jednak pod koniec 1938 roku czołgi chińskie zostały zabrane z 200. Dywizji i zgrupowane w pułku pancernym 11. (później 5.) Armii, biorąc prawdopodobnie udział w tych samych działaniach. Szczegółowy los czołgów Vickers Mk.E nie jest znany. Jeden czołg zdobyty w Szanghaju był następnie wystawiany w Japonii, lecz został złomowany po II wojnie światowej.
 |
 |
| Po lewej: chiński Vickers Mk.E zniszczony w Szanghaju i zdobyty przez żołnierzy japońskich. Widoczne są dziury po pociskach. Czołg ten wyposażony był w radiostację - widoczna podstawa anteny na wieży. Po prawej: atak chińskiego Vickersa na japońską barykadę w Szanghaju, 1937 (zdjęcie prawdopodobnie pozowane) | |
 |  |
| Ten sam czołg, co powyżej. | Ten sam czołg, co na zdjęciu na początku rozdziału |
|
Związane linki: |
Syjam (od 1939: Tajlandia)
 |
| Syjamski Vickers Mk.E (z pierwszej serii) w Bangkoku, podczas rebelii Boworadeta, 1933. |
 |
| Tajlandzki czołg Vickers Mk.E z drugiej partii. Na wieży widać kokardę w barwach narodowych (czerwony-biały-niebieski-biały-czerwony). |
 |
| Syjamskie czołgi na manewrach we wczesnych latach 30. Zwraca uwagę forma tajskich numerów czołgów. |
17 listopada 1932 Syjam zakupił 10 jednowieżowych czołgów Vickers Mk. E Typ B, dostarczonych już do wiosny 1933 roku. Nosiły one numery fabryczne VAE 533–542. Miały one działko 47 mm i karabiny maszynowe Vickers kal. 8 mm. Zostały one lokalnie oznaczone jako typ 73. W 1938 roku zamówiono dalsze 12 czołgów, lecz przed wybuchem wojny dostarczono jedynie 8 czołgów tej partii (VAE 1975–1982), a pozostałe zatrzymano w Wielkiej Brytanii. Czołgi z drugiego zamówienia miały kadłuby wersji Mark F z dłuższym przedziałem bojowym, ale z wieżami typowo, po lewej stronie, w przedniej części. Ponadto, Syjam zakupił 26 samobieżnych działek przeciwlotniczych 40 mm na podwoziu czołgu Vickers 6-Ton, oznaczonych lokalnie jako typ 76. Od razu w 1933 roku syjamskie Vickersy i samobieżne działka przeciwlotnicze pomogły w stłumieniu próby zamachu stanu księcia Boworadeta (11-25 października), między innymi użyte w uzbrojonych pociągach.
Użycie bojowe:
Według niektórych informacji, w latach 1940-41 syjamskie czołgi były używane w batalionach pancernych, w składzie: czołg dowodzenia i trzy kompanie po dwa czołgi. Czołgi Mark E zostały zastosowane bojowo w wojnie tajsko-francuskiej o sporne prowincje Indochin (grudzień 1940 - 28 stycznia 1941). W styczniu 1941 rozpoczęły się działania lądowe, 16 stycznia doszło do starcia głównych sił obu stron pod Yang Dam Koum w prowincji Battambang, w którym wojska tajskie wspierane były przez czołgi Vickers. Wojska francuskie składały się z czterech batalionów piechoty, wspieranych przez Detachement Motorise de Cochinchine (czołgi Renault FT i być może ciężarówki uzbrojone w działka 20 mm), lecz brak informacji o ewentualnym użyciu w tym starciu przez Francuzów broni pancernej. Walki były zacięte i zakończyły się wycofaniem Francuzów. Czołgi Vickers skutecznie wspierały tajską piechotę, lecz w końcu trzy z nich zostały zniszczone przez podciągniete przez batalion 5. pułku Legii Cudzoziemskiej działka ppanc. 25 mm i armatę polową 75 mm. W grudniu 1941 Tajlandia dostała się pod kontrolę Japonii, dalszy los tajskich Vickersów nie jest znany.
Kwestia czołgów zachowanych w Tajlandii przez długie lata nie była szerzej znana, lecz obecnie wiadomo o przynajmniej trzech zachowanych tam Vickersach Mk. E (w Szkole Królewskiej Armii Tajlandzkiej w Bangkoku, w muzeum artylerii w Khao Phra Ngam w dystrykcie Mueang Lopburi i w muzeum sił specjalnych w Pa Tan w dystrykcie Mueang Lopburi). Według niektórych informacji, czołg Vickers znajdował się też w muzeum kawalerii w Forcie Adisorn w Saraburi. Ponadto zachowano w muzeach i na pomnikach co najmniej dziewięć(!) samobieżnych działek przeciwlotniczych na podwoziu Vickersa.
|
Związane linki: |
ZSRR
 |
| Radziecki Vickers Mk. E Typ A w 1932. |
 |
| Radzieckie próby Vickersa Mk. E w styczniu 1931. |
ZSRR był pierwszym nabywcą czołgów Vickers Mk. E. Wiosną 1930 roku do Wielkiej Brytanii została wysłana radziecka komisja zakupowa i oprócz innego sprzętu, już 28 maja 1930 roku zawarła umowę na zakup 15 najnowszych czołgów dwuwieżowych Vickersa wraz z licencją na ich produkcję. Pierwsze cztery dostarczono już pod koniec 1930, a dostawy zakończono dopiero w 1932 roku (według jednak innych publikacji, ostatni czołg wysłano 4 lipca 1931). Nosiły one numery fabryczne: VAE 214–228. Jedynie trzy pierwsze czołgi były uzbrojone, w dwa oryginalne karabiny maszynowe Vickers 7,7 mm. Jeden czołg miał radiostację Marconi SB4 (nr 216), a jeden miał pancerz pogrubiony do 17 mm (220). Uzbrojenie składające się jedynie z km-ów początkowo zostało uznane jako wystarczające dla przewidywanego zastosowania czołgów – wsparcia piechoty. Czołgi te zostały oznaczane w ZSRR jako W-26 (zapewne od Wikers). Po testach w styczniu 1931, W-26 został oceniony jako najlepszy ze znanych czołgów zagranicznych i pod pewnymi względami lepszy od własnego prototypu T-19. Konstruktor Siergiej Ginzburg postulował początkowo opracować czołg łączący rozwiązania T-19 (kadłub, silnik, uzbrojenie) i Vickersa (zawieszenie), lecz pod wpływem (znacznie przesadzonych) raportów wywiadu z końca stycznia 1931 o polskich zamiarach zakupu i produkcji czołgów Vickers i Christie, 13 lutego 1931 Rewolucyjna Rada Wojenna zdecydowała przyjąć na uzbrojenie czołg Vickersa bez większych zmian jako standardowy czołg wsparcia piechoty pod oznaczeniem T-26 i szybko podjąć jego masową produkcję.
Już w lipcu 1931 ruszyła w zakładach Bolszewik w Leningradzie produkcja 10 przedseryjnych T-26, a w sierpniu czołgów seryjnych, ze zmodyfikowanymi wyższymi wieżami z okienkiem obserwacyjnym w przedniej części wygiętego dachu. Do końca roku wojsko odebrało 100 czołgów, z tego przynajmniej 35 ze zwykłej stali, lecz w kolejnym roku produkcja przekroczyła 1300. Początkowo produkowano czołgi dwuwieżowe różniące się od Vickersa głównie innymi wieżami i karabinami maszynowymi oraz zastąpieniem reflektorów na błotnikach przez jeden centralny, lecz później konstrukcja zaczęła ulegać większym modyfikacjom i opracowano liczne warianty rozwojowe oraz pojazdy pochodne (około 53). Próbowano ponadto w ZSRR opracować ulepszony czołg bazujący na konstrukcji Vickersa, z chłodzonym wodą amerykańskim silnikiem Hercules 95 KM i dodatkowym kadłubowym karabinem maszynowym, lecz dwa zbudowane prototypy TMM-1 i TMM-2 (tank małoj moszcznosti), testowane w 1932, okazały się niezadowalające. Brak jest dokładnych informacji o losie oryginalnych czołgów Vickers – początkowo były przeznaczone jako egzemplarze wzorcowe dla fabryk, później zapewne były używane do szkolenia i następnie wycofane, część była zapewne zniszczona na poligonach podczas prób.
Obszerna historia czołgu T-26 nie jest przedmiotem tej strony, lecz w skrócie należy wspomnieć, że czołgi pierwszej serii T-26 (tzw. model 1931) były dwuwieżowe, uzbrojone w dwa karabiny maszynowe DT 7,62 mm. Część czołgów dwuwieżowych była uzbrajana w krótkolufową armatę 37 mm PS-1 i km. W 1933 Rosjanie rozpoczęli produkcję odmiany jednowieżowej czołgu T-26 (tzw. model 1933), uzbrojonej w udaną długolufową armatę 45 mm i sprzężony karabin maszynowy w dużej wieży własnej konstrukcji, a w części wozów także w tylny karabin maszynowy w niszy wieży. Odmiana ta stała się podstawowym modelem rodziny T-26. W tym okresie pancerz uległ niewielkiemu wzmocnieniu do 15 mm z przodu, boków i tyłu. Od 1937/38 roku produkowano czołgi z nową wieżą o formie stożkowej (tzw. model 1938), a od 1939 roku wprowadzono ulepszony kadłub z lekko pochyłymi ścianami przedziału bojowego o większej grubości (tzw. model 1939 lub T-26-1). Pancerz kadłuba wzrósł do 20 mm, lecz płyty cementowane zastąpiono płytami homogenicznymi o mniejszej odporności. Zwiększano też zapas paliwa i od końca lat 30. nieco moc silnika, z 90 do 95 KM. Masa wzrosła z 8,2 t do 9,4 t w modelu 1933 i 10,2 t w modelu 1939. Na bazie T-26 produkowano też kilka rodzajów czołgów z miotaczami ognia i innych pojazdów specjalnych, w tym czołgów zdalnie sterowanych. Do 1941 roku wyprodukowano około 12.000 czołgów rodziny T-26, większość w zakładach Bolszewik w Leningradzie. Walczyły one we wszystkich konfliktach zbrojnych prowadzonych przez ZSRR, na niektórych teatrach działań aż do 1945 roku, jak również w Chinach i wojnie domowej w Hiszpanii (po obu stronach).
Bułgaria
 |
| Bułgarski czołg Vickers Mk.E na manewrach, przed 1941. Widoczny kamuflaż (fabryczny?), podobny do używanego na chińskich czołgach. |
16 września 1936 Bułgaria zakupiła 8 jednowieżowych czołgów Vickers Mk.E Typ B, dostarczonych między styczniem a lipcem 1938 roku (według niektórych publikacji, w 1937 roku). Na nielicznych zdjęciach widać, że miały one późne kadłuby typu czołgu Mark F, lecz z wieżą w typowym miejscu, po lewej stronie. W Bułgarii otrzymały one karabiny maszynowe 8 mm Schwarzlose, obok działek 47 mm. Nosiły one numery fabryczne VAE 1810–1817.
Z czołgów Vickers utworzono 2. Kompanię Czołgów i pozostały one najlepszymi bułgarskimi czołgami przez ponad dwa lata (1. Kompania miała włoskie tankietki CV-33). W czerwcu 1941 czołgi te weszły w skład Pułku Pancernego, jako jedna z kompanii 1. Drużyny Pancernej tego pułku (pozostałe dwie kompanie 1. Drużyny składały się z czołgów PzKpfw-35(t), a 2. Drużyna z czołgów R-35). W tym roku też czołgi otrzymały zamiast czterokolorowego jednolite zielone malowanie. Brały udział m.in. w wielkich manewrach carskich we wrześniu 1941. We wrześniu 1943 pojazdy te, wraz z innymi, weszły w skład nowo sformowanej Brygady Pancernej.
Pomimo bycia sojusznikiem Niemiec, armia bułgarska nie brała udziału w wojnie z ZSRR. Po dostawach nowszego sprzętu niemieckiego Vickersy przesunięto do szkolenia. We wrześniu 1944 Bułgaria przystąpiła do wojny przeciwko Niemcom i Brygada Pancerna wzięła wówczas udział w walkach na terenie Serbii, w tym Kosowa. Szczegóły w zakresie użycia przestarzałych już wówczas i cierpiących na brak części zamiennych czołgów Vickers, nie są znane – zapewne nie były używane w walkach. W kwietniu 1945 skreślono ze stanu trzy zużyte czołgi tego typu, natomiast do pozostałych czołgów otrzymano w maju 3000 sztuk amunicji z ZSRR (być może zdobytej w Polsce). Na krótko pięć czołgów przywrócono wówczas do stanu Brygady Pancernej, cierpiącej niedobór sprzętu. Wycofano je ostatecznie do początku 1946 roku.
 |
 |
| Bułgarskie Vickersy Mk.E podczas odbioru w 1938 roku | Bułgarski Vickers Mk. E w 1943 roku. Czołg w jednolitym kolorze zielonym |
 |
| Brytyjski Vickers Mark E Type B w 44 Pułku Czołgów, 1940. |
Wielka Brytania
Wprawdzie armia brytyjska po próbach na przełomie lat 20. i 30. zrezygnowała z czołgu Vickers 6-ton, dopuszczając go na eksport, jednakże podczas II wojny światowej, w 1940 roku rząd brytyjski zarekwirował 4 niewysłane jeszcze czołgi, zamówione przez Syjam. Czołgi te miały późne kadłuby typu Mark F, z wieżą po lewej stronie i służyły aż do końca wojny do szkolenia czołgistów. Jeden czołg został zachowany w Tank Museum w Bovington. Nosiły one numery fabryczne VAE 1983–1986 (według źródła [2], zatrzymano także 6 czołgów z zamówienia fińskiego – przynajmniej na krótki czas).
Boliwia i Paragwaj
Boliwia była najmniejszym z aktywnych użytkowników czołgów Vickers Mk.E, lecz boliwijskie Vickersy pierwsze zostały użyte w walce – był to zarazem pierwszy przypadek użycia czołów na kontynencie amerykańskim. 12 października 1932 roku Boliwia zakupiła 3 czołgi Mark E. Niektóre starsze publikacje podają, że były to dwa czołgi dwuwieżowe i jeden jednowieżowy. Jednakże z dokumentów Vickersa wynika, że w rzeczywistości zakupiony został jeden czołg dwuwieżowy Type A (nr VAE 532) i dwa czołgi jednowieżowe Type B (VAE 446 i 447). Boliwijskie czołgi były uzbrojone w karabiny maszynowe Vickers kal. 7,65 mm.
Użycie bojowe:
 |
| Boliwijski czołg Vickers Mk.E Typ A jako pomnik w Asuncion w Paragwaju. |
Brak jest informacji, czy zdobyte czołgi były używane przez Paragwajczyków. Czołg dwuwieżowy był następnie eksponowany jako pomnik w stolicy Paragwaju Asuncion. W 1994 został on jednak zwrócony Boliwii w ramach pojednania i jest obecnie wystawiony w akademii wojskowej w La Paz, wraz z wieżą zniszczonego czołgu VAE 447. Czołg jednowieżowy VAE 446 natomiast został sprzedany w 1937 roku do Hiszpanii wraz z partią armat i karabinów. Starsze źródła podawały, że zdobyty czołg dwuwieżowy nosił nazwę „Ina”, jednakże według innych informacji, nazwa ta została nadana w Paragwaju, lub nosił ją czołg jednowieżowy sprzedany do Hiszpanii (kwestia ta wymaga wyjaśnienia).
|
Związane linki: |
 |
 |
| Vickers Mk.E Type B zwrócony Boliwii w La Paz (nad silnikiem leży wieża zniszczonego czołgu jednowieżowego). Zdjęcia dzięki uprzejmości Col. Gustavo Tamano. | |
Grecja
 |
| Vickers Mk.E Typ B przeznaczony dla Grecji – zdjęcie z retuszowanym tłem, używane w materiałach reklamowych Vickersa. |
Grecja zakupiła 2 czołgi Mark E – jeden dwuwieżowy Typ A i jeden jednowieżowy Typ B, zamówione 20 listopada 1930, jako drugi z kolei nabywca czołgów Vickers Mk.E. Nosiły one numery fabryczne odpowiednio VAE 308 i 309. Dostarczono je 22 sierpnia 1931. Łączny koszt wynosił 11.897 funtów (zapewne z wyposażeniem). W 1935 roku sformowano batalion czołgów, lecz wobec braku dalszych zakupów, w 1937 rozwiązano go.
Brak jest pewnych informacji o dalszych losach czołgów. Podczas wojny z Włochami, wraz z dwoma tankietkami Carden-Loyd Mk.VIb, znajdowały się w utworzonej w grudniu 1940 roku Szkole Wojsk Pancernych w Atenach. Brak informacji, żeby wzięły później udział w walkach, nie weszły też w skład tworzonej w 1941 roku 19 Dywizji Zmotoryzowanej, w której użyto nowo dostarczonych czołgów lekkich Vickers M1936 i zdobytych na Włochach tankietek. J. Ledwoch ogólnikowo podaje, że brały udział w II wojnie światowej i zostały zniszczone w walkach toczonych „z Włochami, Niemcami i Bułgarią” w latach 1940-41 (co wskazuje, że autor ten nie ma w istocie pojęcia, jaki był ich los).
Według spotykanych informacji, Grecy zamówili przed wybuchem wojny 14 czołgów Mark E, lecz w istocie chodziło o brytyjskie czołgi lekkie Mk VIC, które Brytyjczycy zgodzili się sprzedać w lutym 1940 roku, lecz nie zostały dostarczone przed upadkiem Grecji.
Inni
Portugalia
Portugalia zakupiła w 1932 roku do testów 2 czołgi Mark E – jeden dwuwieżowy Typ A i jeden jednowieżowy Typ B (numery VAE 543 i 544). Nosiły one nazwy wymalowane na bokach kadłuba - dwuwieżowy: „Portugal” i jednowieżowy: „Republica”. Brak jest o ich losach bliższych informacji. Portugalia podczas II wojny światowej pozostawała neutralna.
 |
 |
| Portugalskie Vickersy Mk.E Type A i B. Oba noszą na wieżach znak trąbki i numer 5 (znak oddziału?). | |
Hiszpania
Patrz: Boliwia. Jeden boliwijski czołg Vickers Mk.E Typ B (numer fabryczny VAE 446), zdobyty przez wojska paragwajskie, został następnie w styczniu 1937 sprzedany do Republiki Hiszpańskiej wraz z partią armat i karabinów, za kwotę 1040 funtów szterlingów, za pośrednictwem szwajcarskiego handlarza bronią. Brak jest informacji o jego ewentualnym użyciu podczas wojny domowej w Hiszpanii i nie wspominają o nim publikacje poświęcone hiszpańskiej broni pancernej podczas tej wojny.
USA
Jeden dwuwieżowy czołg Mark E został wydzierżawiony do testów w kwietniu 1931 roku przez USA, po czym zwrócony (według J. Ledwocha [7], został rzekomo zakupiony w 1930 roku i nosił numer VAE 545, lecz numer ten odpowiada czołgom zamawianym pod koniec 1932 roku). Był testowany w lipcu 1931 na poligonie w Aberdeen. W USA wzorując się na zawieszeniu Vickersa skonstruowano następnie eksperymentalne czołgi lekkie T1E4 i T1E6.
Testy w innych państwach
Według literatury, pojedyncze czołgi były ponadto testowane przez Japonię, Włochy, a według niektórych informacji także Rumunię, Holandię i Argentynę. Czołg Mark F testowany był w 1934 roku w Belgii.
Modele
Modele wyłącznie polskich czołgów Vickers Mk.E opisane są osobno. Nazwy modeli podane w brzmieniu oryginalnym, zazwyczaj błędne. Linki do serwisu Scalemates:
Uwaga: sekcja tylko częściowo aktualizowana z powodu dużej liczby nowych modeli
1/72:
- - Mirage
- Dość dobre modele plastikowe z 2002 polskiego producenta, z dużą ilością części. Wieża z otwartym włazem i uzbrojeniem. Winylowe gąsienice.
- - Mirage (72621) - "Vickers E Mk.B" (błędna nazwa)
- Chiński Vickers Mk.E Typ B – standardowy model eksportowy, jednowieżowy, wieża bez niszy. 2 zestawy oznaczeń chińskich i 1 fińskich (ale tylko jeden taki fiński czołg był używany do testów). Może także przedstawiać czołgi syjamskie (pierwszej partii), boliwijskie, grecki i portugalski.
- - Mirage (72604) - "Vickers E Mk.B" (błędna nazwa)
- Polska wersja czołgu Vickers Mk.E Typ B – ten sam modek, co powyżej, z dodatkowymi częściami (można go wykonać także bez polskich chwytów powietrza, z zastosowaniem jak wyżej).
- - UM (Ukrainian Models) Military Technics
- Nowsze (2010) modele plastikowe ukraińskiego producenta, z dużą ilością detali (188 części), w tym fototrawione.
- - UM Military Technics (618) - "Vickers 6 Ton light tank Model 'E' (Version A)" (nieprawidłowa nazwa)
- Standardowy wariant dwuwieżowy, z km-ami Vickers chłodzonymi wodą.
- - UM Military Technics (619) - "Vickers single turret tank Model 'E' (Version B)" (nieprawidłowa nazwa)
- Standardowy wariant jednowieżowy, standardowy kadłub. Wieża tylko zamknięta.
- - UM Military Technics (620) - "Vickers light tank Model E (Version F)" (błędna nazwa)
- Wariant jednowieżowy z niszą na radiostację, standardowy kadłub (wbrew nazwie). Może przedstawiać tylko czołgi chińskie z radiem.
1/76:
- - Ostmodels (CH1) - "Vickers 6t E var B" - chiński Vickers Mk.E Typ B
- - Ostmodels (FI2) - "T26E Model 1939"
- - Ostmodels (FI3) - "T26E Model 1940"
- - Ostmodels (FI4) - "T26E Model 1941"
- Stare i niedostępne modele żywiczne - brak bliższych danych. Prawdopodobnie pierwszy albo drugi to fiński Vickers Mk.E uzbrojony w działko 37mm Bofors.
- - [20mm] SHQ (RV-6) - T26E - prosty metalowy model dla wargemerów
1/35:
- - Mirage
- Słabej jakości polskie stare modele wtryskowe bazujące częściowo na starych ramkach modelu 7TP. Słaba dokładność, brak wnętrza, winylowe gąsienice.
- - Mirage (35304) - "Vickers E Mk.B" (błędna nazwa)
- polska wersja czołgu Vickers Mk.E Typ B (można go wykonać także bez polskich "nawiewników").
- - Mirage (35310) - "Vickers-Armstrong 6-ton Mk.F/B" (błędna nazwa!)
- wersja czołgu Vickers Mk. E Typ B z późnym kadłubem typu Mk. F, wieżą po prawej stronie (bez niszy) i działkiem 47 mm. Oznaczenia bułgarskie i fińskie. Nieistniejący wariant - Bułgaria (i Syjam) miała czołgi z wieżą po lewej stronie, a fińskie czołgi z takim kadłubem miały tylne nisze i nigdy nie nosiły takiego uzbrojenia
- - Mirage (35311) - "Vickers-Armstrong 6-ton Mk.F/45" (błędna nazwa!)
- fiński czołg zmodyfikowany do standardu T-26E
- - Combat Armour Models
- Dokładne nowe modele wtryskowe (2017-22)
- - Combat Armour Models (CV35-004) - Vickers 6-Ton Light Tank Alt B Early Production - Republic of China
- Czołg jednowieżowy (2017) - wersja chińska bez radia
- - Combat Armour Models (CV35-006) - Vickers 6-Ton Light Tank Alt B Commander Version, Republic of China
- Czołg jednowieżowy - wersja chińska z radiem
- - Combat Armour Models (CV35-007) - Vickers 6-Ton Light Tank Alt B Early Production - Bolivian / Siam (Thailand) / Portugal
- Czołg jednowieżowy - wieża po lewej stronie bez niszy
- - Combat Armour Models (CV35-008) - Vickers 6-Ton Light Tank Alt B Early Production, Finland - VAE546
- Czołg jednowieżowy - wieża po lewej stronie z niszą (pojedynczy czołg fiński z brytyjskim działkiem 47 mm lub działkiem 45 mm)
- - Combat Armour Models (CV35-009) - Vickers 6-Ton Light Tank Alt B Late Production, Finland
- Czołg jednowieżowy - wersja fińska (kadłub typu Mark F, wieża po prawej stronie, działko 37 mm SA-18 lub Bofors)
- - Combat Armour Models (CV35-010) - Vickers 6-Ton Light Tank Alt B Late Production, Finland - T26E
- Czołg jednowieżowy - wersja fińska T-26E (kadłub typu Mark F, wieża po prawej stronie, działko 45 mm)
- - Combat Armour Models (CV35-011) - Vickers 6-Ton Light Tank Alt B Late Production, Bulgaria / Thailand / United Kingdom
- Czołg jednowieżowy - późny (kadłub typu Mark F, wieża po lewej stronie)
Część I: czołg Vickers Mk.E - historia i opis techniczny
Część III: czołg Vickers Mk.E w polskiej służbie
Główne źródła:
1. Janusz Magnuski: Angielski lekki czołg Vickers Mark E w polskiej służbie; "Nowa Technika Wojskowa" 5/99.
2. Michaił Bariatinskij: Niepriznannyj 'Vikkers'; "Modelist-Konstruktor" 11/92.
3. Tomasz Basarabowicz, Jarosław B. Garlicki: Chiny cz.2. Leksykon Broni Pancernej
1920-45; "Militaria i Fakty" 4/2001.
4. Dariusz Jędrzejewski: Bułgaria. Leksykon Broni Pancernej
1920-45; "Militaria i Fakty" 2/2003.
5. Maksim Kołomiec, Michaił Swirin: Legkij tank T-26. 1931-1941, seria Frontline Illustration 1/2003
6. Michał Kuchciak: Czołg lekki Vickers 6-Ton w Wojsku Polskim w latach 1931-1939, Oświęcim: Napoloen V, 2018
7. Janusz Ledwoch: Vickers 6-ton Mark E/F vol.II; Warszawa, 2009 *
8. Zbigniew Lalak: Armia Grecka 1940-1941, „Technika Wojskowa Historia” nr 6/2015
P1 - E. Muikku and J. Purhonen; Suomalaiset Panssarivaunut 1918 - 1997, Apali Oy (zdjęcia)
|
* Pomimo dużego podobieństwa tekstu na naszej stronie (sprzed modernizacji w 2010) do fragmentów monografii Vickers 6-ton Mark E/F vol.II autorstwa p. J. Ledwocha (Militaria: Warszawa 2009), szczególnie służby w Boliwii, Chinach i Syjamie, oświadczamy, że tekst naszej strony powstał i był dostępny w tej postaci już w 2003 roku. Nikt, a zwłaszcza autor monografii, nie zwracał się do nas w sprawie możliwości skopiowania tekstu. Próba wyjaśnienia tego z Autorem niestety nie przyniosła rezultatów... |
Podziękowania za pomoc dla:
- Davida Fletchera z Tank Museum
- Jarkko Vihavainena
Historia:
• 24. 07. 2023 - drobne uzupełnienia sekcji ZSRR
• 26. 03. 2023 - uzupełnienia sekcji Chin
• 19. 03. 2023 - uzupełnienia sekcji Bułgarii
• 01. 03. 2023 - modernizacja, poszerzenie i przeredagowanie tekstu
• 03. 02. 2010 - duża modernizacja i uzupełnienie strony
• 2003 - początek strony
Strona główna – Polska broń pancerna – Artyleria – Steel Panthers – Linki
Mile widziane komentarze, poprawki, uzupełnienia lub zdjęcia
Wszystkie zdjęcia i rysunki pozostają własnością ich właścicieli, publikowane są jedynie w celach edukacyjnych.
Prawa do tekstu zastrzeżone - copyright © Michał Derela, 2003-2023