Polski pociąg pancerny nr 13 („Generał Sosnkowski”) - galeria

Strona zawiera wybór zdjęć polskiego pociągu pancernego nr 13 (dawny „Generał Sosnkowski”), zbombardowanego przez niemieckie bombowce 10 września 1939 podczas przejazdu przez stację w Łochowie. Stanowił on ewidentnie dużą „atrakcję turystyczną” dla niemieckich żołnierzy, nie wyłączając samego Hitlera i japońskiego attaché – należy pamiętać, że był to dopiero pierwszy miesiąc wojny, a spektakularnie rozbity pociąg był znacznie potężniejszy od ówczesnych niemieckich jednostek tej klasy. Stał się dzięki temu niewątpliwie jednym z najczęściej – a sądzimy, że nawet najczęściej fotografowanym pociągiem pancernym w historii tej broni (szczególnie liczne są też zdjęcia pociągu nr 12). Warto zauważyć przy tym, że przez 50 lat po wojnie w publikacjach znanych było jedynie kilka fotografii tego pociągu, a dopiero w ostatnich czasach dzięki Internetowi ujawniono liczne zbiory prywatne „dziadków z Wehrmachtu”.

Zdjęcia pochodzą z różnych źródeł, głównie prywatnych kolekcji, wykonywane przez anonimowych niemieckich żołnierzy. Spośród wielu zdjęć tego pociągu, dokonaliśmy wyboru najciekawszych ujęć, których złożyło się nieco ponad 100. Publikujemy je w celach edukacyjnych i naukowych. Jakość i rozdzielczość wielu dostępnych zdjęć jest nienajlepsza, a część musiała być lekko retuszowana (bez zmian warstwy merytorycznej), lecz razem tworzą wyjątkowy materiał dokumentacyjny, opatrzony komentarzem przez nas. Poszukujemy dalszych dobrych zdjęć lub już istniejących w lepszej jakości – posiadacze będą odnotowani. (N) oznacza zdjęcia dodane podczas aktualizacji (N5 w 2024).

Zdjęcie lotnicze z lewej strony pociągu pancernego nr 13 wykolejonego na skutek bombardowania. Preferowana była jazda tendrem naprzód, co dawało dowódcy w wieży nad tendrem lepsze warunki obserwacji przedpola, chociaż oczywiście zależało to od sytuacji. Brak jest niestety znanych bezpośrednich relacji na temat zniszczenia pociągu, lecz ze zdjęć wynika, że musiał jechać w lewo, w kierunku stacji w Łochowie i dalej Małkini (w prawo był kierunek na Urle i Tłuszcz). Według najbardziej prawdopodobnego scenariusza, bliskie trafienie ciężkiej bomby zrzuciło czołowy wagon artyleryjski i lokomotywę jadącego pociągu z toru, po czym pociąg przejechał jeszcze rozpędem kilkadziesiąt metrów. Dobrze widoczny jest krater bomby, wagomiaru 250 lub 500 kg. Drugi krater jest zasłonięty przez korony drzew po lewej. Nie jest jasne, czy za atak odpowiedzialne były bombowce nurkujące Ju 87 Stuka, jak się na ogół przyjmuje, czy horyzontalne He 111 (więcej w artykule głównym).    Skład pociągu był typowy dla polskich pociągów pancernych – od lewej: platforma, pierwszy wagon artyleryjski (699054), lokomotywa pancerna Ti3-3 z tendrem, wagon szturmowy (423502), drugi wagon artyleryjski (699053) i druga platforma. Wagon po prawej ma już zdemontowane działa. Niewidoczne na zdjęciu są dwa dodatkowo przyczepione nieopancerzone wagony składu gospodarczego pociągu, z prawej strony.   Poniżej: widok ogólny od drugiej strony (kierunek ruchu w prawo). Dobrze widoczne są włazy do wagonu artyleryjskiego. (N)

	Zdjęcia pociągu z prawej strony. Kierunek ruchu - w prawo. Na pierwszym planie, po lewej stronie tylna platforma, zabezpieczająca pociąg przed minami i służąca do przewożenia sprzętu saperskiego i materiałów do naprawy toru. Uwagę zwraca maskowanie z gałęzi i drzewek.

	Widok z dalszej odległości. Pociąg jest w typowym kamuflażu polskich pojazdów pancernych z 1939, w postaci łat koloru oliwkowozielonego i ciemnobrązowego na podłożu szaropiaskowym. (N4)
	Od lewej: tylny wagon artyleryjski, wagon szturmowy, lokomotywa, czołowy wagon artyleryjski. Wyraźnie widoczna jest wieżyczka przeciwlotniczego karabinu maszynowego na dachu wagonu. W głębi widoczny jest pociąg z wagonami towarowymi na drugim torze. Jak widać, skrajny tor jest nieużywany (przysypany).
	Zbliżenie wagonu artyleryjskiego. Widać dobrze, że pociąg blokuje również drugi tor. Napis na burcie jest niemiecki. Lekkie zestawy kołowe i platforma po prawej stronie pochodzą z wózka szynowego niewiadomego przeznaczenia (drezyny ręcznej?). Na tym i kolejnych zdjęciach widoczne są gładkie, spawane wieże wagonu numer 699053 (wieże drugiego wagonu były nitowane).

	Zbliżenie drugiego wagonu artyleryjskiego. Widoczne bębnowe jarzma karabinów maszynowych na ścianie wagonu. Uwagę zwracają zasuwane drzwi do niższej wieży artyleryjskiej; widoczny jest także mniejszy właz do wyższej wieży (również zasuwany). Włazy te znajdowały się po prawej tylnej stronie obu wież, i w położeniu z działem na wprost kryły się pod samym skrajem pancerza kazamaty. Niższa wieża obrócona jest maksymalnie w jej prawą stronę, a wyższa lekko w lewo. Wydaje się, że wchodzenie do wież z wnętrza wagonu, tuż przy ścianie, musiało nie być zbyt wygodne – a w części położeń oczywiście było niemożliwe. (zbiory Artura Przęczka)
	Podobna scena. Na torze obok ułożono przejście z podkładów. Piasek pokrywający tor pochodzi z wybuchu bomby, której lej znajduje się z drugiej strony pociągu. Okrągły zasłaniany otwór w wieży służył najprawdopodobniej do podawania nabojów z wnętrza wagonu i znajdował się tylko w tym wagonie z lewej tylnej strony obu wież. Z prawej strony natomiast otwór taki znajdował się centralnie z boku wieży.
	Dobrze widoczny rozkład plam kamuflażu (w rzeczywistości był mniej kontrastowy, niż na tym zdjęciu). Na tym ujęciu widoczny jest też dwuskrzydłowy właz nad małą kopułką obserwacyjną na dachu wagonu szturmowego. (N1)
	Zdjęcie z późniejszej daty, z wykonanym objazdem (zobacz niżej). Z niewiadomych przyczyn skrajny tor po prawej stronie najwyraźniej nie był wykorzystywany, mimo braku widocznych uszkodzeń, przez co przez dłuższy czas stacja pozostawała ewidentnie nieprzejezdna (być może nie było takiej potrzeby z uwagi na zniszczenie 7 września mostu na Bugu w Małkini). Zagadkowa jest para nad lokomotywą(?). (N)

	Dopiero po pewnym czasie Niemcy wykonali objazd na bocznym torze blokowanym przez pociąg, dobrze widoczny na tym zdjęciu (już po wizycie Hitlera 22 września). (N)

	← Późniejsze zdjęcie, z widocznym objazdem. W głębi budynki stacji. Zbliżenie drzwi wagonu artyleryjskiego. → Widoczny element ryglujący wystający poza skrzydło drzwi, odpowiadający otworowi w pancerzu

Niezidentyfikowana aktywność wokół pociągu. Zagadkowe są belki podpierające wieżę wagonu. (N3)

	Zbliżenia lokomotywy Ti3-3 i wagonu szturmowego.
Zbliżenie wypalonego wagonu szturmowego. Widoczny karabin maszynowy Maxim wz.08 w jarzmie cylindrycznym. →

Widok w kierunku tyłu pociągu. Warto zauważyć trzy rzędy masztów do anteny na wagonie szturmowym i wieżę dowódcy pociągu na lokomotywie, z otwartym włazem. Dwuczęściowe drzwi boczne zawieszone były na tendrze i luźno przylegały do ścian budki maszynisty, zapewniając możliwość ruchów tendra względem lokomotywy. [3]  Poniżej: widok czołowego wagonu artyleryjskiego i lokomotywy od tyłu. Widoczne są cztery maszty anteny radiostacji krótkiego zasięgu na tendrze. Na zdjęciach, poza lewym górnym, nieco uprzątnięto teren. Lewe dolne zdjęcie prawdopodobnie jest z objazdem. Zwracają uwagę poprzeczne dźwigary u podstawy wyższej wieży. ( -/N N2/N)

	I kto mówi, że tylko Polacy mieli w 1939 kawalerię?... Boczne okno jest zasunięte, a górna część drzwi otwarta. Na kotle leżą płachty, niewiadomego przeznaczenia. (N3)

	Klatki z niemieckiego filmu propagandowego, pokazujące detale tendra. Dobrze widoczna wieżyczka dowódcy i skrzynia węglowa. (N5/N5/N5)

	Widok na skrzynię węglową i wieżę dowodzenia z późniejszego okresu, prawdopodobnie po zrobieniu objazdu. Drzwi boczne są otwarte w górnej części. Widoczny okap nad połączeniem z budką maszynisty. Zdobywcy najwyraźniej zerwali na pamiątkę tabliczki z orłem PKP z lokomotywy i tendra. (N2)

	Prawa strona pociągu, kierunek ruchu – w prawo. Na końcu widoczne są dwa wagony składu gospodarczego doczepione do pociagu. Na pierwszym planie wózek na szynach, niewiadomego przeznaczenia (później rozebrany na części) (N2)
	Prawa strona pociągu, z czołowym wagonem artyleryjskim. Działo to polska armata 75 mm wz.02/26, tzw. "prawosławna" (takiego samego typu działa stanowiły uzbrojenie pociagu), przywieziona w niewiadomym celu (przez Niemców, w ramach ściągania sprzętu z pobojowisk?). Drzwi wagonu są urwane i leżą obok. Prawdopodobnie obok pociągu został już wykonany objazd bliższym torem, z rozebraniem zewnętrznego toru (można porównać ze zdjęciami poniżej).
	Wcześniejsze ujęcie, z pierwotnym układem torów i amunicją leżącą po lewej stronie. Ciężarówka po lewej to typowy niemiecki Opel Blitz. (N5)
	Unikalne zdjęcie przedstawiające rozładowywanie amunicji. Pociąg był uzbrojony w 4 armaty 75 mm wz.02/26, strzelające nabojami zespolonymi, widocznymi w centrum i po lewej. Naboje po lewej stronie (szrapnele?) mają wkręcone zapalniki. Pociski bez łusek po prawej stronie oraz leżące obok krótkie łuski są najprawdopodobniej do haubicy 100 mm (niestanowiącej uzbrojenia pociągu – być może amunicja do niej była transportowana na platformie na potrzeby innych jednostek lub pochodzi z innego transportu). Łuski na pierwszym planie są zapewne wystrzelone. (N2)
	Dobrze widoczny kamuflaż dachu. Napis na tablicy mówi: "Betreten des Platzes verboten" (wstęp wzbroniony). Można się zastanawiać, czy dotyczyło to niemieckich żołnierzy, czy polskiej ludności, która na ogół nie czytała po niemiecku... (zbiory Artura Przęczka)
	Inne ujęcie z dwoma zaprzodkowanymi armatami 75 mm wz.02/26. (N2)
	"...Tu byłem..." Wagon artyleryjski najechał na róg platformy, uszkadzając ją. Widoczna otwarta skrzynia nabojowa. (zdjęcie dzięki uprzejmości p. Grażyny Walter)
	Czołowy wagon artyleryjski. Żołnierze trzymają naboje 75 mm – na platformie ewidentnie przewożone były dodatkowe skrzynki z amunicją (była to niewątpliwie rozsądna zapobiegliwość, mimo, że źródła nie wspominają o takim przeznaczeniu platform, na których przede wszystkim przewożono materiały i narzędzia saperskie i do budowy toru). (Fot. Helmut Riemann, z wystawy "Przełamywać bariery budować mosty, wojna na fotografiach niemieckiego i polskiego żołnierza", Muzeum Historii Fotografii, Kraków 2004)
	Podpis "artysty" już wykonany... Drzwi do wieży były zapewne z prawej strony jej tylnej ściany, jak w drugim wagonie, i są ukryte pod skrajną częścią pancerza kazamaty. Wagon ma urwane boczne drzwi. (N)
	Zbliżenie wieży artyleryjskiej z napisem. Widoczny podłużny otwór z boku wieży do podawania amunicji. Taki sam otwór był symetrycznie na drugiej burcie – przy tym, pierwotnie te otwory były okrągłe (jak w drugim wagonie). (N5)
	Częściowo zasłonięte, ale wyjątkowe zdjęcie szczegółów wagonu artyleryjskiego. Wagon ma urwane drzwi z tej strony. Warto zauważyć nitowane wieże wagonu numer 699054 (wieże drugiego wagonu były spawane). Dobrze widoczne bębnowe jarzmo karabinu maszynowego.(N3)

	Widoki niższej wieży czołowego wagonu artyleryjskiego. Zwraca uwagę podłużny otwór z boku wieży. Napisy na skrzyniach zniszczonej platformy: „ŁUBKI” (łączniki szyn) i „PODKŁADKI” - do naprawy torów (lewe zdjęcie ze zbiorów Artura Przęczka).

	Widoki wyższej wieży czołowego wagonu od strony lokomotywy. Wieża ta nie ma po swojej lewej stronie żadnego otworu do amunicji, a jedynie po prawej (widoczna na lewym zdjęciu). Widać, że podkłady toru obok zostały wygięte w kierunku poruszania się pociągu. (N/N)

	Jak wyżej. Pionowa zasuwana szczelina stanowiła pierwotnie strzelnicę wieżowego karabinu maszynowego, których zaprzestano używać w tym pociągu w latach 20. Przez szczelinę widoczne jest niebo, wskazujące na umiejscowienie tylnego włazu.
	← Czołowy wagon artyleryjski od prawej strony. Objazd został już zbudowany. ↓ Ciekawe ujęcie od czoła pociągu przed wykonaniem objazdu. Widoczny boczny tor wygięty przez wykolejoną lokomotywę z wagonem. Wagon artyleryjski najechał na róg platformy, deformując ją i wyrzucając ją z toru.(N)

	Zdjęcia lewej strony pociągu: Widok od przodu - widoczna jest powykręcana platforma z szynami spadającymi z niej w kierunku ruchu, dalej czołowy wagon artyleryjski, lokomotywa z tendrem, wagon szturmowy i drugi wagon artyleryjski. Kierunek ruchu: w lewo. Platforma wydaje się nie mieć koła.

	Podobne widoki. Widać, że wagon artyleryjski „rozjechał” i wygiął koniec platformy.
	Poniżej po lewej widoczny napis „ŚRUBY” na skrzyni platformy (zbiory Artura Przeczka). Jak widać ze zdjęcia po prawej poniżej, pociąg pozostał na miejscu przynajmniej do pierwszych opadów śniegu. Platforma została już jak widać usunięta.

	Widoczne podwozie wykolejonego pierwszego wagonu artyleryjskiego (zabudowanego na podwoziu pruskiej platformy). Zwraca uwagę wielka sterta ziemi i kruszywa między torami, pod wagonem. Sporo ziemi znajduje się też na torze, po którym jechał pociąg (koła wózka po lewej znajdują się między szynami tego toru). Obecność takiej góry ziemi w tym miejscu trudno wytłumaczyć – prawdopodobnie została przepchnięta 30–40 m z sąsiedztwa głównego leja przez wózek wagonu i ramę tendra. [3]
	Czołowy wagon artyleryjski, po prawej widoczny tender. Tylny właz wyższej wieży był umieszczony na prawo od centralnej linii wieży (działo jest skierowane w kierunku rogu wagonu). Zdjęcie stwarze iluzję, że wagon stoi nad lejem – w rzeczywistości jest wykonane ze znacznie skróconą perspektywą z leja drugiej bomby, poza torowiskiem, słabo widocznego na zdjęciach lotniczych (między lejem a torem, po którym jechał pociag, są dwa tory). [3]
	Scena jak wyżej. Dobrze widoczna sterta ziemi pod wagonem artyleryjskim i tendrem. Ziemia ta nie mogła pochodzić z tego leja drugiej bomby, bo ze zdjęć lotniczych wynika, że nie jest równomiernie rozsypana między lejem a torem, a zaczyna się dopiero na torze, po którym jechał pociąg. O ramę wagonu oparto podkład, dla ułatwienia wejścia. (N3)
	Pierwszy wagon artyleryjski. Widoczny jest podłużny otwór do podawania amunicji na lewej ścianie niższej wieży oraz fragment takiego zasuwanego otworu w prawej ścianie wyższej wieży, za tendrem. (N4)

Ciekawa scena zbiorowa w tym samym miejscu – oraz dobrze widoczne drzwi pancerne z dwóch warstw blachy z przekładką. (N5/N5)

	Widoki wzdłuż prawej strony pociągu – od czoła (←) i od końca (→). Widoczne izolatory anteny, wykonanej z miedzianych rurek. Warto zauważyć także wygięty tor, po którym jechał pociąg (co czyni nieprawdopodobnymi teorie, że obsada lokomotywy mogła próbować przejechać z dużą szybkością po takim torze obok istniejącego leja).
Widok wzdłuż prawej strony pociągu od końca. W tle widoczna stacja w Łochowie. (N5b)

	Pierwszy wagon artyleryjski i lokomotywa pancerna. Dwuskrzydłowe drzwiczki na pancerzu kotła umożliwiały dostęp do sprężarki powietrza. (zbiory Artura Przęczka)

	←↑ Podobne widoki, z niektórymi otworami zamkniętymi. (N)     Poniżej: widoki lewej strony, w stronę końca pociągu. Po lewej zwraca uwagę zdeformowany tor, po którym jechał pociąg. Po prawej widoczne łańcuszki przytrzymujące zamknięte drzwi. (N3/ )

		Spektakularna fotografia grupowa na lokomotywie. Zwraca uwagę wiszący w powietrzu wózek wagonu, nad stertą zgarniętej ziemi. Widoczna podwójna blacha pancerna na drzwiach wagonu. (N3)
	Spalony wagon szturmowy z km-em Maxim wz. 08 w jarzmie i tylny wagon artyleryjski. Widoczne uszkodzone płyty podstawy wieży. ← Ciekawość... (N)

	Widok z lewej strony od tyłu pociągu. Kierunek ruchu - w lewo.
	Podobny widok, jak wyżej. Ponownie widoczne spawane wieże tylnego wagonu 699053. Do wagonu szturmowego ułożono najwyraźniej prowizoryczne schody dla „turystów”. Nad lejem wisi szyna z zerwanego bliższego toru, z której najwyraźniej zwisa żelazna kłonica z platformy z łańcuchem.
	"Znajdź szczegóły, którymi różnią się obrazki..."
	ciąg dalszy... (N1)
	To musiało być popularne miejsce do robienia zdjęć... Tylna platforma jest standardowa, z normalnej długości żelaznymi kłonicami, dostarczona przez PKP. Widoczny jest okrągły otwór w ścianie wieży przeciwległej do działa. (N4)
	Nieco dalsza perspektywa. Warto zauważyć drzewka przyczepione do kłonic platformy, w celu (dość iluzorycznego) kamuflażu.
	...nieco bardziej w kierunku wagonu szturmowego. (N2)
	Grupowa fotografia nad lejem z późniejszego okresu... Polska pokonana; pewnie nikt nie przewidywał dalszych ponad pięciu lat wojny, z której część Kameraden nie wróci... (N2)

← Wagon szturmowy od tyłu pociągu. Widoczny jest karabin maszynowy Maxim wz. 08 w jarzmie cylindrycznym. Armata została już zdemontowana. Tylny wagon artyleryjski i wagon szturmowy. (N5) →

Tylny wagon artyleryjski (699053) w późniejszym okresie, ze zdemontowanymi działami (także na lewym górnym zdjęciu i niektórych dolnych).

Ktoś powinien w końcu posprzątać po Kameraden z Luftwaffe... Warto zauważyć, że platforma została już zabrana. (N/N)

Tylny wagon artyleryjski. Po lewej: zwraca uwagę głębokość leja. Na zdjęciu po prawej, lej został już zasypany i ułożono tor, chociaż pociąg pozostał na wyniesieniu.

22 września 1939 pociąg był wizytowany przez A. Hitlera podczas jego pobytu na froncie (wszystkie zdjęcia prawej strony pociągu).

	← Drugi wagon artyleryjski [1] Lokomotywa i pierwszy wagon artyleryjski ↓

Drugi wagon artyleryjski [4] ↓ / [1] →

	← Drugi wagon artyleryjski i wagon szturmowy. Warto zauważyć roznitowane płyty pancerne podstawy wieży, na skutek zderzenia z wagonem szturmowym. Pierwszy wagon artyleryjski ↓

← Z innych VIP-ów, Niemcy chwalili się też pociągiem przed przedstawicielem cesarskiej armii japońskiej... (klatka z filmu propagandowego) (N5)

Widok ogólny okolicy na zdjęciu ukośnym (N5b)

	Znane zdjęcie, użyte w niemieckiej publikacji wojskowej z 1942 do zilustrowania skutków wybuchu bomby 500 kg z zapalnikiem ze zwłoką (po lewej). Kierunek ruchu – w dół. Widoczne szyny do naprawy toru rozsypane z przedniej platformy.

↑ Zdjęcie lotnicze z dużej wysokości stacji w Łochowie – zapewne podobny widok miały załogi bombowców... Górne zdjęcie jest wykadrowane (pełna scena po powiększeniu). Po prawej podobne zdjęcie (niestety, słabej rozdzielczości), pokazujące więcej okolicy. Pociąg pancerny poruszał się w lewo, w kierunku stacji i dalej Małkini. Dobrze widoczne oba duże leje po bombach.   Średnica lejów może być oceniona z dużą pewnością na 11-12 m – co nie pozwala jednak na wykluczenie możliwości powstania od bomb 250 kg (taka była przeciętna średnica leja po wybuchu bomby SC 500 z zapalnikiem ze zwłoką lub maksymalna po wybuchu bomby SC 250). Bomby SC 500 były przenoszone wówczas tylko przez bombowce nurkujące Ju 87 Stuka, lecz według M. Emmerlinga, żadne nie operowały tam w tym dniu. Jeśli był to bombowiec horyzontalny He 111, lecący wzdłuż torów, to naprawdę jego załoga mogła mówić o dużym szczęściu... (N5/N)

↑ W czasie ataku pociąg miał doczepione dwa wagony składu gospodarczego – cysternę na wodę i wagon kryty Kd (określany jako wartownia), dobrze widoczne na zdjęciach po lewej stronie. Warto zauważyć, że wagony te są przysypane piaskiem opadajacym po wybuchu (co dodatkowo bez wątpliwości wyklucza teorię o wcześniejszym bombardowaniu). Kierunek ruchu – w prawo. Pociąg po prawej stronie zapewne stał w czasie ataku na stacji, gdyż nie mógł już później przejechać z kierunku Warszawy, ani spoza Małkini, przez uszkodzony most.

↑ Ujęcie z drugiej strony (kierunek ruchu w lewo). Widoczne oba leje po bombach. (N2)

	Wyjątkowo ciekawe ujęcie od końca pociągu, z widocznym lejem. Taki widok miał przed sobą z oddali maszynista, co wyklucza teorie, że mógł nie zauważyć krateru i nie hamować... (N5)

Zdjęcie prawej strony pociągu od tyłu, z widocznymi wagonami składu gospodarczego i ich maskowaniem z gałęzi. (dzięki uprzejmości p. Grażyny Walter)   Poniżej: klatki z niemieckiego filmu propagandowego (N5/N5)

Epilog - wagony artyleryjskie i lokomotywa pociągu nr 13 postawione na szyny przez Niemców. Co ciekawe, czołowy wagon (699054) ma nadal armaty w obu wieżach. Niestety, dalszy los pociągu nie jest znany. (N3/ ) Poszukujemy dalszych zdjęć, szczególnie wagonów już po postawieniu na szyny.

Z powrotem do strony pociągu nr 13 ("Generał Sosnkowski").