 |
Strona główna » Polska broń pancerna » tankietki » część 5 – Artyleria – Steel Panthers – ostatnie zmiany | 
|
|
| © Michał Derela, 2007 | Aktualizacja: 20. 8. 2024 | ||
|
Strona główna » Polska broń pancerna » tankietki » część 5 – Artyleria – Steel Panthers – ostatnie zmiany |
|
|
| © Michał Derela, 2007 | Aktualizacja: 20. 8. 2024 | ||
Część I: Historia powstania, produkcja i rozwój --- Część II: Malowanie, opis techniczny, dane i modele
Część III: Użycie tankietek i galeria --- Część IV: Tankietki z działkami 20mm --- Działa samobieżne
Część V: Eksperymentalne tankietki --- Część VI: Zagraniczna służba --- Część VII: Sprzęt towarzyszący --- Galeria TKS
 |
TKW z ostatecznym modelem wieży. |
Ten artykuł jest uzupełnieniem strony o polskich tankietkach TK (TK-3) i TKS, prezentującym ich eksperymentalne warianty TKW i TKS-B. Prototypowe działa samobieżne TKD i TKS-D opisane są na stronie: polskie działa samobieżne, a opisywany tu poprzednio sprzęt towarzyszący dla tankietek na osobnej stronie.
 |
| Jedna z wersji Vickers Carden-Loyd Patrol Tank (silnik i transmisja umieszczone po prawej stronie). |
 |
| TKW we wcześniejszej (być może przejściowej) postaci (na górze) i ostatecznej (na dole). Pojazd na górnym zdjęciu ma km wz.30 i zamontowany już peryskop odwracalny kierowcy (najwyraźniej zdemontowany ponownie na dolnym). |
 |
Od 1931 roku dla Wojska Polskiego były seryjnie produkowane tankietki – małe bezwieżowe czołgi rozpoznawcze TK (TK-3). Były one wzorowane na brytyjskiej konstrukcji Carden-Loyd Mk.VI, która dała początek większości konstrukcji tankietek na świecie. Dzięki zamocowaniu uzbrojenia w postaci karabinu maszynowego w kadłubie, tankietki miały małe rozmiary, utrudniające ich wykrycie i trafienie, oraz były prostsze i tańsze w produkcji od czołgów. Z drugiej jednak strony, niedogodnościami takiego mocowania uzbrojenia był ograniczony kąt ostrzału broni, pociągający za sobą niemożność szybkiej zmiany ostrzeliwanych celów i utrudnione naprowadzanie broni na cel, wymagające często zmiany pozycji pojazdu. Szczególnie zauważalny ten problem był w przypadku zastosowania tankietek na prowadnicach szynowych jako drezyn pancernych, które mogły strzelać jedynie wzdłuż toru. Jako próbę przezwyciężenia tego niedostatku Biuro Konstrukcyjne Broni Pancernej Wojskowego Instytutu Badań Inżynierii (WIBI) w Warszawie przystąpiło na przełomie 1931/32 roku do opracowania tankietki wyposażonej w wieżę obrotową, nazwanej TKW (W od „wieża”). Postanowiono początkowo zbudować 6 czołgów próbnych.
Nie jest jasne, czy przy opracowaniu koncepcji TKW wzorowano się ponownie na konstrukcjach brytyjskich, gdyż brytyjska tankietka Vickers Carden-Loyd Patrol Tank wyposażona w wieżę powstawała równolegle – w 1932 roku. Miała ona przy tym inny, bardziej racjonalny układ konstrukcyjny: silnik umieszczono w niej wzdłużnie po prawej stronie, a załogę po lewej (lub odwrotnie, w zależności od wykonania) w układzie: strzelec za kierowcą. Pozwalało to na lepsze wyważenie i nieograniczony obrót wieży. Nie zyskała jednak uznania i tylko kilka sztuk zbudowano na eksport (dwa znane dla Danii). Analogiczny układ powtórzono w japońskiej seryjnej tankietce Typ 94 TK.
Tankietka TKW została zaprojektowana na bazie tankietki TK-3. Jej przedział bojowy został obniżony, a nad stanowiskiem dowódcy po prawej stronie zamontowano małą wieżę uzbrojoną w karabin maszynowy, obracaną ręcznie. W odróżnieniu od brytyjskiego VCL Patrol Tank, w TKW silnik umieszczony był tak jak w tankietkach – pośrodku, pomiędzy miejscami załogi. Wieża miała ściany grubości 8 mm, nitowane do ramy, i miała właz na dachu oraz drzwi w tylnej zaokrąglonej płycie. Głowa kierowcy była chroniona sporą pudełkowatą pancerną osłoną, zaokrągloną z przodu, wyposażoną w nowoczesny peryskop odwracalny konstrukcji inż. R. Gundlacha. Prawdopodobnie w pierwszej wersji osłona miała inny kształt i dwuczęściowy właz nad kierowcą otwierany na boki, bez peryskopu, później – właz pojedynczy, otwierany do przodu. Publikacje podają, że pierwotnie zastosowano standardowy chłodzony powietrzem karabin maszynowy 7,92 mm wz.25 Hotchkiss, w październiku 1933 wymieniony na chłodzony wodą wz.30 (Browning) w uniwersalnym jarzmie kulistym konstrukcji inż. J. Napiórkowskiego, z celownikiem lunetkowym (należy zaznaczyć jednak, że najwcześniejsze znane zdjęcie z uzbrojeniem przedstawia pojazd z km wz.30, przez co nie jest jasne, czy wcześniej miał on uzbrojenie).
Prototyp TKW zbudowano pod koniec 1932 roku, na podwoziu czołgu TK-3 nr 1164, pochodzącego z pierwszej serii, zbudowanej z płyt ze zwykłej stali (tzw. „żelaznych”), przez to był on w istocie nieopancerzony. Próby 17 października 1933 z zamontowanym karabinem maszynowym wz.30 ujawniły wady wieży, jak ciasnota, mało stabilne jarzmo broni, słaba widoczność i wentylacja. Począwszy od stycznia 1934 roku pojazd modyfikowano przez zmianę osłony kierowcy, wyposażenie go w peryskop i poprawienie wieży[5]. Szczegóły i chronologia modyfikacji prototypu TKW niestety nie są jednak jasne, tym bardziej, że z jednego zdjęcia znany jest jeszcze inny wariant wieży[uwaga 1]. Opracowano ostatecznie ulepszoną wieżę, posiadającą na górze szczelinę wentylacyjną pod włazem i wysunięty do przodu kanciasty wykusz dla broni, podcięty u dołu. Sądząc po zastosowanej odmianie uniwersalnego jarzma kulistego, uzbrojenie stanowił ponownie typowy dla polskich pojazdów chłodzony powietrzem km wz.25; nie są znane mimo to zdjęcia TKW drugiego wariantu z zamontowaną bronią.
Próby w lecie 1934 w składzie Doświadczalnej Grupy Pancerno-Motorowej w Modlinie wykazały ostatecznie, że pojazd jest nieudany: ma niewłaściwie i za wysoko umieszczony środek ciężkości (prawa strona była bardziej obciążona), a członkowie załogi pod osobnymi osłonami i rozdzieleni dodatkowo silnikiem, nie mogli się komunikować. Ponadto, osłona głowy kierowcy ograniczała kąt obrotu wieży do 306°, przy czym wieża zasłaniała pole obserwacji kierowcy w bok. Również dowódca nie miał środków obserwacji dookólnej, jedynie szczeliny. Wobec tego, w lutym 1935 zrezygnowano z tego typu czołgu, nie zbudowano też przewidzianych dalszych 5 prototypów. Doświadczenia wykazały, że do pełnienia zadań rozpoznawczych wymagany jest większy czołg, który mógłby być bez problemów wyposażony w wieżę obrotową. W tym czasie rozpoczęto też prace nad nowoczesnym lekkim czołgiem rozpoznawczym 4TP. Zbudowany egzemplarz TKW trafił do Biura Badań Technicznych Broni Pancernych (BBT Br.Panc.), m.in. używano go do prób gumowo-metalowych gąsienic I.F.K. 15 dla tankietek konstrukcji Stefana Kardaszewicza w lutym 1935, które jednak okazały się nieudane i za mało wytrzymałe. Ciekawe jest, że podczas prób czołg miał wieżę starszego typu. Według publikacji, prototyp TKW następnie rozmontowano. Najwyraźniej wieżę TKW nowszego typu użyto na przełomie 1936/37 roku na prototypie czołgu pływającego PZInż.130.
 |  |
| Tajemniczy prototyp TKW na podwoziu "autotransportu". Publikacje sugerują, że czołg ten prawdopodobnie wyposażony jest w przejściowy wariant wieży, lecz nie jest to jasne (z uwagi na inną osłonę głowy kierowcy, z włazem otwieranym na boki, można zaryzykować hipotezę, że to najwcześniejszy wariant?)[uwaga 1]. | TKW podczas testów gąsienic Stefana Kardaszewicza 5 lutego 1935 na terenie Warsztatu Doświadczalnego w Czechowicach, po zerwaniu gąsienic. Pojazd z niewiadomych przyczyn ma wieżę poprzedniego modelu, z jarzmem km-u wz.30, oraz zdemontowaną osłonę głowy kierowcy. |
Wbrew fikcyjnym modelom do sklejania nazywanym "TKW II", TKW nie był ani nie miał być uzbrojony w nkm 20 mm FK-A. Zmieszczenie nkm-u i strzelca w istniejącej wieży, dostosowanej wymiarowo do zwykłego karabinu maszynowego, byłoby przy tym co najmniej utrudnione (można powątpiewać, czy w ogóle możliwe). Cięższy nkm zresztą potęgowałby wady nieudanego TKW i pojazd taki nie miałby żadnego uzasadnienia. Gdy skonstruowano nkm FK-A, tankietka TKW już prawdopodobnie zresztą nie istniała. Nie było też wobec tego oczywiście oznaczenia: "TKW I".
 |
| TKS-B podczas prób latem 1936, ze zdemontowanym jarzmem uzbrojenia, w starszym kamuflażu. [1, 3] |
Testy prototypu ciągnika artyleryjskiego opartego o podwozie tankietki TKS (późniejszego C2P) wykazały, że zastosowany układ gąsienicowy i sterowania nie nadaje się do holowania dział. Pierwszym etapem było wydłużenie podwozia przez powiększenie kół napinających tak, żeby spełniały funkcje ostatnich kół jezdnych. W pierwszym prototypie ciągnika, podobnie jak w tankietkach TK i TKS, stosowane były jednak nadal mechanizmy skrętu w postaci mechanizmu różnicowego mostu napędowego i hamulców półosi, a skrętów dokonywano przez przyhamowanie gąsienicy. W 1935 polscy konstruktorzy z BBT Br.Panc. zdecydowali zastosować w mechanizmie przeniesienia napędu ciągnika sprzęgła boczne, rozłączajace napęd. Równocześnie takie nowe podwozie postanowiono przetestować także w tankietce. W efekcie, przebudowano w ten sposób w 1936 roku jedną nieuzbrojoną tankietkę TKS nr 1510 z pierwszej serii, zbudowanej z płyt ze zwykłej stali (tzw. „żelaznych”), zamiast pancernych (w źródle [1] podana jest błędna data przebudowy – 1937). Otrzymała ona także mocniejszy silnik Fiat 122B o mocy 47 KM (nr 130002), stosowany w późnych seriach TKS.
Pojazd nazwany został TK-SB (od „sprzęgła boczne”, w dokumentach także jako TK-S-B, w literaturze używana jest powszechnie forma TKS-B). Jego próby, w tym rajd o długości 1464 km w czerwcu – lipcu 1936, wypadły pomyślnie. Uzyskiwana prędkość średnia była o 5 km/h wyższa od TKS, zarówno na drodze, jak i w terenie. Lepsze były też własności trakcyjne: łatwość kierowania, zwrotność i przekraczalność rowów, a przy tym mniejsze było zużycie paliwa. Mimo to, produkcja tankietek TKS już się kończyła, a sprzęt ten był uznany za nieperspektywiczny. Koszty przeróbki tankietek oceniono na kwotę ok. 10.000 zł za egzemplarz, toteż w piśmie z 17 września 1936 zastępca dowódcy Broni Pancernych ppłk. Stanisław Kopański uznał przebudowę wyprodukowanych tankietek za nieopłacalną (dla porównania ceny sprzętu). Według starszej literatury, prototyp TKS-B przebudowano następnie na działo samobieżne TKS-D, jednakże według nowszych źródeł oba TKS-D powstały z ciągników (nr 8897 i 8898 – przy tym TKS-B otrzymał silnik i sprzęgła boczne, które były zamontowane pierwotnie w ciągniku 8897)[7]. Los prototypu TKS-B jest wobec tego nieznany.
Wbrew modelowi do sklejania firmy RPM, TKS-B nie był ani nie miał być uzbrojony w nkm 20 mm FK-A, a nadto istniejący prototyp nie nadawał się do walki z uwagi na brak opancerzenia i być może nie był w ogóle uzbrojony.
 |
| Polskie eksperymentalne tankietki (rys.Janusz Magnuski) [4] |
Linki do serwisu Scalemates:
1/72:
1/35:
1/25:
Uwagi:
1. Chronologia zmian prototypu TKW niestety jest jeszcze słabo zbadana, a nieliczne zdjęcia wywołują zamieszanie – przy założeniu, że istniał tylko jeden prototyp TKW (brak jest informacji, aby zbudowano więcej). Wiadomo, że w 1934 roku (styczniu?) wykonano nowy kołpak kierowcy – prawdopodobnie więc większość znanych zdjęć przedstawia ostateczny model, a jedynie zdjęcie na autotransporterze (pochodzące sprzed 1935 roku) – pierwotny typ osłony kierowcy, z włazem otwieranym na boki. Jednocześnie czołg na autotransporterze ma słabo widoczną tajemniczą wieżę bez jarzma broni, z wydłużoną przednim wykuszem, chociaż zdecydowanie różniącą się od ostatecznego wariantu (bez podcięcia wykuszu na dole i szczeliny wentylacyjnej we włazie). Publikacje sugerują, że czołg na autotransporterze ma przejściowy model wieży[2], lecz z uwagi na wczesny kadłub można postawić hipotezę, że jest to także pierwotna postać wieży. Być może wieża ta była mniejsza, niż stosowane później, lecz trudno to przesądzić na podstawie jednego zdjęcia. Nie jest jednak jasne, dlaczego później zastosowano zupełnie inną, krótszą (ocenioną jako zbyt ciasną) wieżę bez wykuszu, uzbrojoną w km wz. 30. Wieża ta widoczna jest na prawdopodobnie najlepiej znanym zdjęciu z uzbrojeniem, na którym pojazd ma także zmodyfikowaną w 1934 roku osłonę głowy kierowcy wraz z peryskopem. Mało prawdopodobne wydaje się, żeby połączono na tym zdjęciu zmodyfikowany kadłub z ewentualnie najstarszą wieżą - aczkolwiek wieża ta, z nieznanych przyczyn, powróciła ostatecznie na prototyp TKW w 1935 roku, zastępując ostateczną wieżę z wydłużonym wykuszem (która najwyraźniej trafiła na prototyp czołgu pływającego PZInż.130, ale dopiero w 1937 roku – być może już wcześniej została przekazana do PZInż. z przeznaczeniem do przyszłego wykorzystania?).
Główne źródła:
1. Janusz Magnuski: Karaluchy przeciw panzerom; Pelta; Warszawa 1995
2. Janusz Magnuski, Andrzej Kiński: Tankietka TKW w: Poligon nr 3/2006
3. Mirosław Zientarzewski: Czołg rozpoznawczy TK-S. Zarys rozwoju konstrukcji. "Militaria i Fakty" nr 31 (6/2005)
4. Janusz Magnuski: Czołg rozpoznawczy TKS (TK); TBiU nr. 36; Wydawnictwo MON; Warszawa 1975
5. Jędrzej Korbal: Czołgi TK-3/TKF i wyposażenie, seria: Wielki Leksykon Uzbrojenia - wydanie specjalne 3/2019, Warszawa: Edipresse Polska 2019
6. Jędrzej Korbal: Ciągnik C2P i wyposażenie, seria: Wielki Leksykon Uzbrojenia - wydanie specjalne 1/2018, Warszawa: Edipresse Polska 2018
AJ - zdjęcia za zbiorów Adama Jońcy
Historia zmian:
Strona główna – Polska broń pancerna – Artyleria – Steel Panthers
Mile widziane komentarze, poprawki, uzupełnienia i zdjęcia
Wszystkie zdjęcia i rysunki pozostają własnością ich właścicieli, publikowane są jedynie w celach edukacyjnych.
Prawa do tekstu zastrzeżone - copyright © Michał Derela, 2007-2024.