|
|  | ||||
Improwizowane pociągi pancerne Służby Ochrony Kolei (SOK)
Historia i organizacja - Nr 1 "Szczecin" - Nr 2 "Grom" - Nr 3 "Huragan" - Nr 4 "Błyskawica" • Drezyny
|
|
| | ||||
Historia i organizacja - Nr 1 "Szczecin" - Nr 2 "Grom" - Nr 3 "Huragan" - Nr 4 "Błyskawica" • Drezyny
Pociągi pancerne Służby Ochrony Kolei stanowią szczególnie mało znany wycinek historii polskiej broni pancernej i polskich pociągów pancernych. Wszystkie informacje na ten temat przytoczone poniżej pochodzą z pionierskich badań tego tematu Janusza Magnuskiego. Niestety, większość informacji i danych, także odnośnie składów pociągów, ma jedynie przypuszczalny lub orientacyjny charakter z powodu bardzo skąpej i fragmentarycznej dokumentacji, a nieliczne dostępne i opublikowane fotografie są kiepskiej jakości.
Uwaga: strona ta została przywrócona po zmianie adresu w 2021 roku, niemniej należy mieć na uwadze, że powstała w 2002 roku i nie była w większym stopniu aktualizowana merytorycznie, wobec tego prezentuje nadal stan wiedzy z lat 80. Od tamtej pory ujawniono nowe fotografie, aczkolwiek nadal nie opisano samych pociagów w szerzej dostępnych publikacjach. Będziemy wdzięczni za fotografie i uzupełnienia.
Po zakończeniu II wojny światowej na południowo-wschodnim obszarze Polski w dalszym ciągu trwały starcia regularnych jednostek Wojska Polskiego, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Milicji Obywatelskiej z oddziałami Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA). Obiektem ataków ze strony UPA były między innymi szlaki kolejowe, stacje, mosty i transporty przesiedlanej ludności. Ochroną szlaków kolejowych zajmowała się m.in. nowo utworzona w tym celu formacja zmilitaryzowana Służba Ochrony Kolei (SOK). W celu zapewnienia lepszych warunków do spełniania swoich zadań, Komenda Główna SOK jesienią 1945 roku przystąpiła z pomocą wojska do formowania improwizowanych pociągów pancernych, przeznaczonych do patrolowania linii kolejowych lub konwojowania transportów na terenach objętych walkami. W skład nowo tworzonych pociągów, oprócz chotników z szeregów SOK, skierowano część żołnierzy, w tym oficerów.
O ile z doborem załóg nie było większych problemów, należało jeszcze skompletować sprzęt. Niestety, pomimo intensywnych działań wojennych, prowadzonych w latach 1939 i 1944-45 ze sporym zaangażowaniem pociągów pancernych, i pomimo istnienia na terenie Polski niemieckiej bazy szkolnej pociągów pancernych w Rembertowie, na terenie kraju nie pozostało wiele pancernego taboru kolejowego. Zdatne do służby poniemieckie wagony pancerne były w większości wywiezione przez Armię Radziecką jako zdobycz wojenna. Pozostało jedynie niewiele wagonów opancerzonych i innego taboru, przeważnie uszkodzonych lub zniszczonych, które po naprawach w warsztatach kolejowych, posłużyły do skompletowania kilku pociągów. Część wagonów towarowych otrzymała prowizoryczną ochronę np. betonową (jak pociągi z lat 1918-20...). Formowanie nowych improwizowanych pociągów pancernych odbywało się głównie w Warszawie i Krakowie, następnie większość skierowano do południowo-wschodnich rejonów Polski.
 |
| Pociąg pancerny nr 2 - armata pułkowa 76,2mm wz.43 na platformie |
Jako pierwszy - prawdopodobnie w końcu 1945 roku sformowano pociąg nr 1 "Szczecin". W październiku 1945 r. sformowano pociąg nr 2, prawdopodobnie noszący później nazwę "Grom". Od października 1946 istniał kolejny pociąg nr 3 "Huragan", a w grudniu 1946 sformowano pociąg nr 4 "Błyskawica". W latach 1946-47 pociągi te określano głównie numerami, nazwy nadano im dopiero później. W późniejszym okresie używano przede wszystkim nazw. Pociągi te były reorganizowane w trakcie służby tak, że ich skład ulegał zmianom. Niestety, poniższe dane na temat składu, jak również służby pociągów są bardzo fragmentaryczne i jedynie orientacyjne.
W początkach 1947 z posiadanych pociągów utworzono dywizjon pociągów pancernych SOK, którego dowódcą został kpt. Marian Jarosz. Dywizjon stacjonował na stacji w Zagórzu pod Sanokiem i uczestniczył w walkach z UPA. Nieco później dywizjon otrzymał też jedną lub dwie drezyny pancerne. W kwietniu 1947 dywizjon podporządkowano gen. dyw. Stefanowi Mossorowi, dowódcy nowo utworzonej Grupy Operacyjnej "Wisła". W jej składzie dywizjon pociągów pancernych wziął udział w operacji "Wisła", polegającej jak wiadomo na wysiedleniu ludności z Bieszczad i okolic, co równocześnie położyło kres aktywnej działalności UPA na terenie Polski. Po rozformowaniu GO "Wisła" (31 lipca 1947 r.) dywizjon uległ także rozwiązaniu, dwa pociągi (prawdopodobnie nry 1 i 2) skierowano do dyspozycji Dowództwa Okręgu Wojskowego V (krakowskiego) a dwa pozostałe (prawdopodobnie nry 3 i 4) odesłano do Dowództwa Okręgu Wojskowego VII (lubelskiego). Dowództwa te toczyły walkę z resztkami UPA aż do ich ostatecznego rozbicia w 1948 roku, prawdopodobnie udział w walkach brały także pociągi pancerne. Niektóre z tych pociągów istniały w SOK do końca lat 40-tych. Z racji braku zagrożeń dla transportu kolejowego, używane były głównie do szkolenia bojowego kadr SOK, ale od czasu do czasu dokonywały również wypadów mających na celu ...zwalczanie kradzieży węgla. Najprawdopodobniej pociągi pancerne SOK zostały zlikwidowane w latach 50-tych.
Pociąg ten został sformowany jako pierwszy, prawdopodobnie w końcu 1945 roku. Większość załogi została skompletowana ze strażników SOK oddelegowanych ze Szczecina - stąd późniejsza nazwa pociągu. W pierwotnym składzie pociąg ten sformowano jako szerokotorowy w Jarosławiu pod kierunkiem komendanta rejonowego SOK T. Kułaka. Pociąg ten operował na szerokich torach w rejonie Medyki - Lubaczowa - Rawy Ruskiej. W związku z odbudową i standaryzacją sieci kolejowej po wojnie, pociąg następnie działał jako normalnotorowy (najprawdopodobniej z inną lokomotywą).
W marcu 1946 roku pociąg objęła załoga skompletowana w Warszawie po dowództwem ppor. J. Steinbocka. W listopadzie załoga pociągu została skierowana do Ostrowa Wielkopolskiego po odbiór nowego składu z tamtejszych warsztatów kolejowych (pociągu nr 4 "Błyskawica"). Stary skład, czyli pociąg nr 1 z częścią załogi przekazano kpt. A. Wierzbickiemu.
- nieopancerzony parowóz szerokotorowy radzieckiej serii E (ros: "Э") - nieustalonej podserii. Produkowane one były w kilku podseriach w latach 1916-36, układ osi E (0-5-0), 4-osiowy tender, moc - powyżej 1000 KM.
- trzy improwizowane wagony pancerne - wagony towarowe osłonięte betonem.
Co do późniejszych składów brak danych
Pociąg pancerny nr 2 sformowany został w październiku 1945 roku w Warszawie. Wkrótce po sformowaniu odjechał do Sanoka i został podporządkowany dowódcy 8 Dywizji Piechoty, z którą współdziałał przez następne miesiące. Pociąg ten operował głównie na liniach kolejowych Sanok - Łupków i Sanok - Ustianowa. Stoczył on kilka potyczek w walkach z UPA, m.in. na stacjach Olszanica, Stefkowa, Komańcza, Osłanica. Pierwszym dowódcą był por. Szumowski, drugim ppor. Marian Jarosz, trzecim por. E. Tomalak. Pociąg prawdopodobnie nosił później nazwę "Grom".
być może w pociągu tym używano też wagonu pancernego nr 0870026 (numer PKP). Był to poniemiecki czteroosiowy wagon artyleryjski, pochodzenia radzieckiego, przebudowany kompletnie przez Niemców do standardu BP-44 (nisze z tyłu wież wskazują, że nie był to standard BP-42, jak się czasami podaje). Być może pochodził on z pociągu Panzerzug 25, zniszczonego 13 stycznia 1945 w okolicy Kielc. |
| Pociąg pancerny nr 3 - od lewej: widoczny fragment platformy, wagon z wieżą Wirbelwind, parowóz serii Tw12 i dwa wagony pancerne. Żołnierze uzbrojeni w rkm-y DP. |
Pociąg pancerny nr 3 istniał od października 1946 roku. Dowódcą był por. Władysław Indyk. Szczegóły odnośnie służby pociągu nie są znane, w 1947 roku, podobnie jak inne pociągi, stacjonował w Zagórzu i brał udział w walkach z UPA. W 1948 roku znajdował się w Toruniu w Oficerskiej Szkole SOK.
Była to odmiana typowego wagonu artyleryjskiego-przeciwlotniczego (Artillerie und Flakwagen) niemieckiej konstrukcji, typu BP-42 lub BP-44. Typowe wagony były uzbrojone w poczwórnie sprzężone działko plot 20mm Flakvierling-38 z tarczą ochronną, natomiast w opisywanym wagonie zamontowano opancerzoną 10mm pancerzem, podwyższoną wieżę działka przeciwlotniczego "Wirbelwind", odkrytą od góry, uzbrojoną w takie samo działko Flakvierling-38. Szkic pociągu autorstwa J. Magnuskiego był częściowo błędny, gdyż ze zdjęcia wynika, że wagon ten wyglądał inaczej (rekonstrukcja obok). Ponieważ wieża ta zamontowana była w zwykłym miejscu działka przeciwlotniczego, wagon ten powinien mieć także wieżę armaty 76,2mm (BP-42 - rysunek) lub haubicy 105mm (BP-44) w swojej niższej części. Nie wiadomo, czy w polskiej służbie wagon ten miał wciąż uzbrojenie artyleryjskie oraz działko plot Flakvierling-38 (mógł być pozbawiony całości uzbrojenia i służyć jako wagon piechoty). Wagon miał 6 strzelnic dla karabinów maszynowych i kilka strzelnic dla karabinów. |
| Pociąg pancerny nr 4 - poniemiecki wagon dowodzenia. |
Pociąg ten sformowano w grudniu 1946 roku w Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Krakowie. W jego skład wchodziły poniemieckie wagony wyremontowane w warsztatach kolejowych w Ostrowie Wielkopolskim. Pociągiem dowodził por. J. Steinbock, a następnie por. C. Paczosa. Załoga składała się częściowo z załogi pociągu nr 1. Pociąg do czerwca 1947 roku stacjonował w Zagórzu koło Sanoka. Następnie przeniesiony został do Zawady pod Zamościem i operował na liniach Zawada - Zwierzyniec - Bełżec i Zawada - Hrubieszów.
wagon szturmowy, 2-osiowy - typowy niemiecki wagon pancerny dowodzenia (Kommandowagen) z pociągu pancernego typu BP-42/44. Wagon posiadał strzelnice dla broni ręcznej. Nie wiadomo, czy w polskiej służbie wagon wciąż posiadał oryginalną radiostację (miał antenę poręczową na dachu) - być może zainstalowano radziecką radiostację.Drezyny pancerną SOK – na osobnej stronie.
Rysunek J. Magnuskiego ukazujący przypuszczalny wygląd polskich improwizowanych pociągów pancernych SOK (wagon pociągu nr 3 poprawiony zgodnie z tekstem). Uwaga: sylwetki pociągów nr 3 i 4 w książce były zamienione, sprostowane erratą.
Źródła:
1. Janusz Magnuski: "Wozy bojowe LWP 1943-1983", Wyd. MON; Warszawa 1985
Aktualizacje:
12.02.2021 - strona przywrócona po zmianie adresu, zmodernizowana
2002 - strona utworzona
[ Strona główna PIBWL ] [ Polska broń pancerna / pociągi pancerne ] [ Artyleria ] [ Steel Panthers ]
Możecie pisać z pytaniami lub komentarzami. Mile widziane uzupełnienia i zdjęcia!
Wszystkie zdjęcia i rysunki pozostają własnością ich właścicieli, publikowane są jedynie w celach edukacyjnych.
Prawa do tekstu zastrzeżone © Michał Derela, 2002-2021.